Guía de nomes galegos

Do hebreo Yoseph, derivado de yasaph 'engadir': 'que Deus engada, multiplique', a través do latín Ioseph, Iosephus, Ioseppus.

A forma feminina vén do antigo Joseph (o ph era igual ao f). Úsase tamén a forma Xosefina (do francés Joséphine), e os compostos Xosé María e María Xosé. Xosé foi especialmente popular en España, onde son moi frecuentes as súas representacións na arte e o antropónimo está moi estendido. O primeiro dos hipocorísticos, Pepe (co feminino Pepa), é o máis popular. Interpretouse popularmente como un acrónimo formado polas siglas P.P. que aparecían nos retratos de san Xosé e que significaban pater putativus 'pai oficial de Xesús'. Hai quen pensa que procede simplemente da duplicación do tema tónico -ep, forma antiga por perda da aspiración en Joseph. Como Xosé forma abundantes compostos, estes tamén producen hipocorísticos, como Cholo, Polucho (de Xosé Luís), Xele (de Xosé Manuel) ou Chema e Couche (de Xosé María).

San Xosé, esposo de María, aparece moi pouco nos Evanxeos canónicos. Na tradición apócrifa dise que era carpinteiro e que descendía do rei David. Pola súa condición de pai “putativo” e non real de Xesús de Nazaré, o seu culto foi escaso antes da Contarreforma. Na Idade Media mesmo aparecía ridiculizado no teatro dos misterios. O papa Sisto V introduciu a finais do século XV a súa festa na liturxia romana; Gregorio XV instaurouna en 1621 o 19 de marzo, suposto día da súa morte. Por todo isto, por non ser un santo moi respectado, a imposición do seu nome a bautizados tardou en entrar. En Galicia entra timidamente a finais do século XVII —abren o camiño membros da fidalguía e da Igrexa—, increméntase no XVIII e nos séculos XIX e XX pasa a ocupar o primeiro lugar dos nomes masculinos.

No Antigo Testamento hai outro Xosé, undécimo fillo de Xacob, vendido polos seus irmáns como escravo a mercadores exipcios.

Xosé de Arimatea é o terceiro da Biblia con este nome; segundo a tradición, foi quen recolleu o sangue de Cristo no santo Graal.

Non houbo ningún papa con este nome e tan só foron tres os monarcas europeos que o levaron, os tres no séculos XVIII: os emperadores alemáns Xosé I (1705-1711) e Xosé II (1765-1790) e o rei de Portugal Xosé I (1750-1777). A proba de que o nome tardou en entrar é que os primeiros persoeiros famosos que o tiveron son dos séculos XVIII e XIX, tales coma os compositores Joseph Haydn (1732-1809), austríaco, e Giuseppe Verdi (1813-1901), italiano. No século XX xa habería algúns máis.

Son moitos os galegos que o levaron; só por citarmos algúns: Joseph Cornide y Saavedra (1734-1803), ilustrado coruñés, xeógrafo e escritor; o pintor Xosé Otero Abeledo ‘Laxeiro’ (Donramiro-Lalín 1908 - Vigo 1996), pintor; o escritor Xosé Neira Vilas (1928-2015), natural de Gres-Vila de Cruces; o teólogo e escritor Xosé Chao Rego (Vilalba 1932 - Santiago de Compostela 2015); os escritores Xosé Mª Álvarez Blázquez (Tui 1915 -Vigo 1985), homenaxeado co Día das Letras Galegas [DLG] 2008; Xosé Mª Díaz Castro (Guitiriz 1914 - Lugo 1990), homenaxeado co DLG 2014; Xosé Filgueira Valverde (1906-1996), natural de Pontevedra, homenaxeado co DLG 2015. Así mesmo, o historiador Xosé Ramón Barreiro Fernández (Ribeira 1936 - A Coruña 2021), presidente da RAG de 2001 a 2009.

Entre as mulleres, salientamos a Josefina Boga Romaní (1915-2010), Maruxa Boga, locutora de radio filla de emigrantes galegos na Arxentina, que mantivo en Buenos Aires de 1945 a 1984 programas destinados a revalorizar a lingua e cultura galegas; e María Josefa Wonenburger Planells (Oleiros 1927 - A Coruña 2014), ilustre matemática que desenvolveu o seu labor nos Estados Unidos e Canadá, a primeira española que obtivo unha bolsa Fulbright de estudos para doutorarse nos Estados Unidos (Yale University, 1953).