Guía de nomes galegos

Nome formado pola confluencia de varios nomes xermánicos moi próximos: Adefonsus, Ildefonsus, Aldefonsus, se ben en Galicia a forma máis frecuente era a primeira. Teñen en común o segundo elemento, *funs 'disposto, valente’. Este nome era un dos máis comúns en Galicia na Idade Media.

Levaron este nome once reis da zona noroccidental da Península Ibérica (reinos de Galicia, León e Castela), cinco da zona nororiental (Navarra e Aragón) e cinco de Portugal.

No que atinxe á zona noroeste, nos séculos VIII e IX, Afonso I, Afonso II o Casto e Afonso III o Grande, por teren a súa corte en Oviedo, foron chamados “reis de Asturias” pola historiografía española, mais para os cronistas musulmáns da época estes monarcas ata o século XII eran “reis dos galegos” ou de “Yilliquiya”, “Jalikiah” ou “Chaliquia”, é dicir, da Gallaecia, que aínda conservaba o extenso territorio herdado da antiga provincia romana. Nos documentos carolinxios, Afonso II aparece como rei de Galicia e Asturias, nesta orde.

Cando no século X a corte real se traslada á cidade de León, os monarcas deste territorio seguen figurando nos documentos como Galletia rex ou Rex Galletiae, entre eles Afonso IV (926-930) e Afonso V (999-1028). A historiografía española introduciría a posteriori un “reino de León”, que non se documenta oficialmente ata moitos anos despois.

Deste xeito, da mesma maneira que en tempos relativamente recentes o idioma galego medieval se deu en chamar convencionalmente “galego-portugués”, hai medievalistas que tamén denominan de maneira convencional “reis ástur-galegos” ou “galaico-asturianos” aos da corte ovetense, e “reis galaico-leoneses” aos da corte leonesa.  

Xa no século XII, Afonso VI (1067-1109) recibira dos seus pais o reino de León, pero acabou conquistando tamén os de Castela e Galicia (véxase García). O seu neto Afonso VII, fillo de Raimundo de Borgoña e da infanta Orraca (condes de Galicia), nado en 1105 en Caldas de Reis e criado no mosteiro de Moraime polo conde Pedro Froilaz de Traba, sería primeiro coroado rei de Galicia (ano 1111), pero despois herdaría tamén os reinos de León e Castela á morte da súa nai Orraca I (1126).

Afonso VII o Emperador deixa á súa morte (1157) a Fernando II os reinos de Galicia e León e a Sancho III, o de Castela. O fillo do primeiro será Afonso VIII de Galicia e León (1188-1230) e o do segundo, Afonso VIII de Castela (1158-1214). Ante a coincidencia dos ordinais, a historiografía española acabará dándolle prioridade de maneira arbitraria —pois non eran dun mesmo reino—, ao monarca castelán e converteu en Afonso IX o galaico-leonés. Cómpre salientar que o noso Afonso VIII de Galicia e León foi, xunto co seu pai, un rei que favoreceu moito a Galicia, ás súas vilas e cidades e á súa lingua e cultura; a súa tumba atópase no Panteón Real da catedral de Santiago. Esta arbitraria alteración dos ordinais daría lugar a que cando o neto do anterior monarca herde en 1252 os reinos de Castela, León e Galicia, Afonso o Nono —así adoitaba aparecer nos documentos da época e de séculos posteriores—, pasará a converterse en Afonso X. Este rei pasaría a historia como o Sabio por antonomasia polo seu mecenado cultural e tamén por ser o autor, en lingua galega, das Cantigas de Santa María. A Real Academia Galega dedicoulle o Día das Letras Galegas do ano 1980.

Deste xeito, o verdadeiro Afonso X, bisneto do Sabio, acabou converténdose no “Onceno” para a historiografía oficial: Afonso XI de Castela, chamado o Xusticeiro, que reinou de 1312 a 1350. Os dous seguintes con este nome xa serían dous reis de España pertencentes á dinastía borbónica: Afonso XII, que reinou de 1874 a 1885, e Afonso XIII, que reinou de 1902 a 1931.

É sabido que ao prócer galego Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao (1886-1950) lle impuxera o monárquico crego de Rianxo o primeiro nome porque coincidía o seu nacemento co do futuro rei Afonso XIII. Na casa sempre lle chamarían Daniel, aínda que el acabaría asinando Alfonso R. Castelao, e Alfonso foi tamén o nome do seu único fillo. A Real Academia Galega dedicoulle a Castelao o Día das Letras Galegas de 1964, o segundo da historia.

O músico galego Canuto Berea compuxo unha célebre muiñeira, Alfonsina, dedicada a Afonso XIII e interpretada, entre outros moitos, por Avelino Cachafeiro, o Gaiteiro de Soutelo.