Ano Castelao

Na década de 1920 as portas da Real Academia Galega comezaban a abrirse para incorporar os representantes do nacionalismo nado coas Irmandades da Fala. Así, no ano 1929 tivo lugar a entrada de dous membros senlleiros da xeración Nós: Vicente Risco e Ramón Otero Pedrayo. Precisamente estes dous intelectuais ourensáns, xunto con Marcelo Macías, foron os asinantes da proposta para que Castelao se convertese en membro da institución. Os Estatutos da Academia estipulaban que a proposición dun novo membro tiñan que realizala tres académicos. Seguidamente debía avaliala unha comisión que emitiría un ditame sobre o candidato e, en caso de ser favorable, a proposta pasaría a votarse nunha xunta xeral.

Nestas dúas imaxes podemos ver o documento asinado o 12 de febreiro de 1930 por Macías, Risco e Otero Pedrayo propoñendo a Castelao como novo académico e tamén unha relación dos méritos que xustificaban o seu ingreso na Academia. O autor dos dous escritos era Vicente Risco.

Fonte: Real Academia Galega. Arquivo

Aínda que a proposta de facer académico a Castelao quedara formalizada en febreiro de 1930, o seu nomeamento non se produciu ata o 3 de maio de 1933, sen que coñezamos as causas desta delonga. Porén, semella que o interesado non tivo noticia dese nomeamento ata case un ano despois, cando en abril de 1934 recibiu unha carta da Academia solicitándolle que enviase o seu discurso de ingreso, pois sen a lectura deste non era posible converterse en académico. En carta do 27 de abril de 1934 o rianxeiro di descoñecer que fose nomeado académico e que por tanto aínda non tiña ningún discurso preparado. A pesar da sorpresa, Castelao mostrábase honrado polo nomeamento e agradecíalle á Academia que o aceptase como membro, ao mesmo tempo que se comprometía a compoñer un discurso “tan axiña como me sexa posible”. E non demorou moito en cumprir o seu compromiso.

Fonte: Real Academia Galega. Arquivo

En poucos meses Castelao foi quen de preparar o discurso de ingreso na Academia Galega aproveitando os estudos acerca das cruces de pedra nos que levaba traballando varios anos. Nunha carta escrita o 10 de xullo de 1934 anunciáballe ao presidente o envío do texto da súa disertación, que levaba por título As cruces de pedra na Galiza. E na mesma carta aproveitaba tamén para propoñer a Antón Villar Ponte como a persoa que debía ler a resposta ao seu discurso na cerimonia de ingreso. Ademais, sabemos por outra carta del que o texto enviado era unha versión mecanografada pola súa dona Virxinia. Unha vez cumprido este trámite, a Academia anunciou o acto de ingreso de Castelao para o día 25 de xullo de 1934, día seguinte á data fixada para o ingreso de Antón Vilar Ponte.

As imaxes mostran as dúas primeiras follas do texto mecanografado do seu discurso de ingreso.

Fonte: Real Academia Galega. Arquivo

Cando en maio de 1933 tivo lugar o seu nomeamento como académico, o presidente da institución era Eladio Rodríguez González, quen estaba unido ao rianxeiro por vencellos de amizade. Mais a finais dese ano abandonara o cargo por motivos de saúde. Durante os primeiros meses de 1934, ocuparan a presidencia interinamente Manuel Lugrís Freire e David Fernández Diéguez. Foi este último quen lle solicitou a Castelao o envío do discurso de ingreso e desta maneira lle anunciou indirectamente que fora aceptado como académico. Mais o seu ingreso realizouse baixo a presidencia de Manuel Lugrís Freire. Proba da estimanza que por el sentía Castelao, e tamén testemuño da súa opinión sobre a Academia, é este fragmento dunha carta que lle enviou a Lugrís no mes de xullo de 1934: “Vou con ledicia à Academia porque entendo que non se debe abandonar a nosa máis vella institución de cultura; pero principalmente porque a presides tí. Moitas apertas do teu xa vello amigo e irmán”.

Podemos ver aquí os retratos dos dous presidentes.

Fonte: Ramón Vilar Ponte, Días, hechos y hombres de la Real Academia Gallega (A Coruña, 1953). Real Academia Galega. Biblioteca

“Con voz potente y reposada frase, comienza el recipiendario la lectura de su discurso, documento de indudable interés, redactado en la lengua regional”. Así informaba La Voz de Galicia do ingreso de Castelao na Real Academia Galega o día 25 de xullo de 1934. A cerimonia principiou ás once da mañá no salón de actos do Concello da Coruña, e estivo presidida polo alcalde coruñés, Alfredo Suárez Ferrín, e por Manuel Lugrís Freire acompañado doutros tres académicos, entre eles Antón Vilar Ponte. Castelao comezou lembrando a figura do seu predecesor na cadeira académica, Jaime Ozores de Prado, e logo proseguiu co tema da súa disertación. A continuación tivo lugar a resposta de Vilar Ponte e despois a entrega da medalla da Academia a mans de Lugrís Freire. Unha vez finalizado o acto celebrouse un xantar ao que acudiron numerosos amigos do novo académico.

Fonte: El Pueblo Gallego (Vigo), n.º 3219, 26/VII/1934 (esquerda); La Voz de Galicia (A Coruña), n.º 16952, 26/VII/1934 (dereita)

O seu discurso de ingreso na Academia foi un resumo das súas investigacións sobre as cruces de pedra e os cruceiros. Ao longo da disertación debullou diferentes aspectos deses monumentos: orixe, cronoloxía, iconografía e tipoloxía. A pesar de que no decurso dos seus estudos el fora debuxando cruces e cruceiros, o texto destinado a ser lido na cerimonia non contiña ningunha ilustración. Como sabemos, houbo que agardar ata o ano 1964 para que se levase ao prelo —trinta anos despois da súa lectura—, ano no que a Academia o publicou para conmemorar o Día das Letras Galegas dedicado a el. Esta edición, a diferenza do texto orixinal, apareceu ilustrada con varios debuxos que procedían do libro sobre as cruces de pedra publicado en Buenos Aires en 1950 co mesmo título do seu discurso.

Fonte: Castelao, As cruces de pedra na Galiza (Real Academia Galega, 1964). Real Academia Galega. Biblioteca

Que Castelao se interesase polas cruces de pedra era unha consecuencia da súa consideración da arte popular como o alicerce sobre o que debía ser creada unha arte nacional galega. Xa nos seus debuxos e pinturas anteriores a 1920 encontramos representacións de cruces e de cruceiros. E cando en 1924 se integrou no Seminario de Estudos Galegos quixo ofrecerlle a esta institución un catálogo completo dos cruceiros do país, estando previsto que o propio Seminario publicase esa obra. En 1929 o interese polas cruces de pedra levouno a Bretaña, o que lle permitiu comparar os cruceiros bretóns cos galegos. Despois de 1934 continuou a traballar neste tema, ata que finalmente deu cabo á súa magna obra no exilio da Arxentina. Podemos dicir, xa que logo, que el foi o primeiro investigador das cruces de pedra galegas e o principal valedor da importancia destes monumentos que ata entón foran ignorados ou desprezados.

Na foto, “Cruceiro”, pintura que realizou contra 1922.

Fonte: Castelao pintor (Galaxia, 2006). Real Academia Galega. Biblioteca

Por elección do propio Castelao, o encargado de ler a resposta ao seu discurso de ingreso foi Antón Vilar Ponte. Un día antes, o 24 de xullo, este entrara na Academia co discurso O sentimento liberal na Galiza, e o día seguinte, xa como académico, gabou a figura do rianxeiro. Alén de lembrar as súas creacións artísticas e literarias, e sen esquecer o labor político como deputado nas Cortes da República, Vilar Ponte salientou un aspecto del que xa tiña comentado noutras ocasións: a galeguidade e a íntima identificación co país. A parte final da alocución dedicouna a destacar a contribución do novo académico a “erguer e universalizar” o idioma galego e rematou anunciando que o nome e a obra de Castelao perdurarían no tempo a través das xeracións.

As imaxes mostran as dúas primeiras follas manuscritas da resposta de Antón Vilar Ponte, nunha reprodución facilitada por cortesía da Biblioteca-Museo Francisco Fernández del Riego/Casa Galega da Cultura.

Fonte: Biblioteca-Museo Francisco Fernández del Riego / Casa Galega da Cultura

O mesmo día que tivo lugar a cerimonia de ingreso de Castelao, o xornal vigués El Pueblo Gallego publicaba unha entrevista con Manuel Lugrís Freire. Galeguista veterano, ingresara na Academia no momento da súa fundación e convertérase no presidente en xuño de 1934. Os seus primeiros actos públicos como tal foron as cerimonias de ingreso de Vilar Ponte e de Castelao. Nesa entrevista falaba sobre a situación da Academia, das súas necesidades e dos seus proxectos futuros, e afirmaba que pretendía revitalizala cubrindo as cadeiras vacantes cos representantes máis sobranceiros da intelectualidade galega: artistas, escritores, filólogos ou historiadores. Lugrís anunciaba que a institución entraba nun período renovador “y de honda galleguidad” e aseguraba que ese novo espírito se manifestaba no ingreso dos dous novos membros.

Fonte: El Pueblo Gallego (Vigo), n.º 3218, 25/VII/1934

As esperanzas de Lugrís non se cumpriron, pois a guerra civil e a ditadura franquista imposibilitaron a renovación da Academia. Incluso antes do desastre provocado polo golpe de Estado do 18 xullo de 1936, Castelao non participou na vida institucional debido ás súas moitas ocupacións. O desterro a Badaxoz, a elección por segunda vez como deputado galeguista e unha intensa participación na campaña a prol do Estatuto de Autonomía impediron que interviñese no devir académico. Por último, o exilio afastouno definitivamente dunha Academia que debeu adaptarse á ditadura imposta polos vencedores. A pesar desa forzada ausencia, o seu posto como académico non foi ocupado por ningunha outra persoa mentres estivo con vida. Só despois do seu pasamento propúxose un novo académico para a cadeira que el ocupara simbolicamente entre xullo de 1936 e xaneiro de 1950: a elección recaeu en Antonio Fraguas Fraguas, quen no seu discurso de ingreso en 1956 fixo unha emotiva gabanza de Castelao.

Aquí presentamos un fragmento das palabras pronunciadas por Fraguas en memoria do seu predecesor.

Fonte: Antonio Fraguas Fraguas, As coplas que se cantaban nas ruadas de Loureiro de Cotobade. Real Academia Galega, Arquivo.
Acceda aquí ao orixinal mecanoscrito

En 1975, ano final do réxime franquista, a Real Academia Galega publicou un número do seu Boletín dedicado integramente a Castelao. Cómpre destacar que moitos dos que nel colaboraron coñecérano persoalmente. Posteriormente, coa finalidade de lembrar o seu paso pola institución, saíu do prelo en 1999 o libro Presencia de Castelao na Academia. Textos inéditos e outras páxinas, editado por Xesús Alonso Montero. Esta obra ofrecía unha escolma de escritos de varios académicos dedicados a el por se cumprir no ano 2000 o seu cincuenta cabodano. Ademais a escolma ía precedida dunha cronoloxía e dun breve estudo onde se rexistraban as pegadas de Castelao na vida académica.