Neste breve e intenso período republicano, Castelao foi elixido dúas veces deputado galeguista nas Cortes da República, onde realizou un activo labor parlamentario: participou na reorganización do nacionalismo galego, que levou á creación do Partido Galeguista en decembro de 1931, chegando a se converter nun dos seus dirixentes máis populares; colaborou sempre coas diversas iniciativas dirixidas a lograr un estatuto de autonomía para Galicia, dende as primeiras redaccións do texto estatutario ata a súa votación en xuño de 1936; e incluso foi condenado a sufrir un inxusto desterro de case nove meses en Badaxoz, como represalia ideolóxica dun goberno conservador. Compréndese así que toda esa intensa actividade política ocupase unha gran parte do seu tempo e das súas enerxías.
A pesar diso aínda terá tempo para debuxar e para escribir. Entre 1930 e 1933 segue a entregar case diariamente os seus debuxos ao Faro de Vigo e tamén esporadicamente fai ilustracións para outras cabeceiras de prensa. No ano 1934 saen do prelo dous novos libros, Retrincos e Os dous de sempre, aos que hai que engadir a publicación dunha edición conxunta dos dous libros de Cousas. Ademais, nestes anos continúan a saír na prensa galega e americana algúns dos seus debuxos e relatos que xa apareceran anteriormente. As novas colaboracións na prensa que viron a luz nesta época foron, na maioría dos casos, artigos de tema político que escribiu para A Nosa Terra, a histórica cabeceira que dende 1932 funcionaba como boletín do Partido Galeguista.
Como xa fixemos en achegas anteriores dedicadas a outras etapas da súa biografía, presentamos aquí unha escolma de prensa conservada na Real Academia Galega que nos mostra este importante momento da vida de Castelao.
A finais do mes de maio de 1931, pouco despois de proclamarse a República, por fin sae do prelo o álbum Nós, publicado pola casa Hauser y Menet de Madrid e cunha tiraxe de cincocentos exemplares. Estaba composto por corenta e nove debuxos, cada un deles acompañado dun breve texto, un limiar e un autorretrato do autor. Castelao realizara as ilustracións entre 1916 e 1918, e dende 1920 déraas a coñecer por medio de exposicións en varias cidades galegas. Para A Nosa Terra o álbum era “unha efemérides gloriosa da historia da literatura e da arte galegas”.
Fonte: A Nosa Terra (A Coruña), n.º 285, 1/VII/1931
O día 28 de xuño de 1931 teñen lugar as eleccións para formar as Cortes que deberían elaborar a Constitución republicana. Castelao preséntase como candidato na provincia de Pontevedra pola Candidatura Galeguista e sae elixido deputado. Nas mesmas eleccións resultan escollidos outros tres deputados galeguistas: Ramón Otero Pedrayo, polo Partido Nazonalista Repubricán de Ourense, e mais Antón Vilar Ponte e Ramón Suárez Picallo pola Organización Republicana Gallega Autónoma. Coa elección de Castelao como deputado comezaba unha carreira política que relegará a unha segunda posición o seu labor creativo.
Nas páxinas d’A Nosa Terra celebrouse que o nacionalismo galego lograse ter por primeira vez representación política no Congreso español.
Fonte: A Nosa Terra (A Coruña), n.º 286, 25/VII/1931
No Congreso, Castelao levou a cabo un intenso labor en defensa dos intereses galegos en colaboración con outros deputados. Aínda que a súa principal preocupación foi conseguir un estatuto de autonomía para Galicia, o seu traballo parlamentario non descoidou outras problemáticas que afectaban a sociedade galega: defensa da pequena propiedade agraria, protección da agricultura e da gandaría, continuidade das obras do ferrocarril, recoñecemento oficial do idioma galego... Incluso nas sesións das Cortes, mergullado de cheo na política, non deixou de exercer a súa creatividade artística con caricaturas doutros congresistas, como esta do coruñés Gerardo Abad Conde, deputado por Lugo do Partido Radical.
Fonte: Zas (A Coruña), n.º 13, 21/XI/1931
Os días 5 e 6 de decembro de 1931 celebrouse en Pontevedra a sétima asemblea das Irmandades da Fala, á que acudiu Castelao. Esta foi tamén a derradeira, pois nesa xuntanza os irmandiños decidiron a súa disolución coa finalidade de crear unha nova entidade que agrupase o nacionalismo galego, divido ata entón en pequenas organizacións de carácter local. Fúndase así o Partido Galeguista, que paseniño inicia o proceso para se converter nunha organización política de masas. Castelao foi o afiliado número 3 do novo partido, formou parte do consello executivo e foi tamén o seu secretario político dende 1934. A comezos de 1936 o Partido Galeguista xa tiña máis de tres mil afiliacións.
Estas dúas fotografías rexistran a xuntanza na que se decidiu a fundación do Partido Galeguista.
Fonte: Vida Gallega (Vigo), n.º 507, 30/XII/1931
Durante os debates desenvolvidos no Congreso en maio de 1932 sobre o estatuto de autonomía de Cataluña, Castelao e Otero Pedrayo defenderon o dereito do pobo catalán a se dotar dun goberno propio. En recoñecemento á súa solidariedade coas arelas autonomistas catalás, os dous políticos galeguistas foron convidados por Francesc Macià, presidente do goberno provisional da Generalitat de Catalunya, a visitar Barcelona. Nos tres días que durou a súa estadía na cidade —do 20 ao 22 de xullo — Otero e Castelao recibiron varias homenaxes, visitaron o Institut d’Estudis Catalans e outras institucións culturais, e foron recibidos na sede da Generalitat.
O voceiro do Partido Galeguista, A Nosa Terra, informou de como se desenvolveu a visita.
Fonte: A Nosa Terra (Pontevedra), n.º 296, agosto de 1932
A celebración do Día de Galicia en 1933 na cidade de Santiago de Compostela contou coa presenza do rianxeiro, quen pola mañá realizou unha arenga perante a estatua de Rosalía de Castro erixida na alameda. Aquí ofrecemos o texto do seu discurso, que consistiu nunha lírica reflexión acerca da Patria e da Terra. Como resultado das alianzas que o Partido Galeguista estaba a forxar con outros nacionalismos peninsulares, tamén asistiron á celebración unha delegación vasca e outra catalá. Esa mesma tarde asinouse no local do Seminario de Estudos Galegos o chamado Pacto de Compostela, polo cal nacionalistas cataláns, galegos e vascos manifestaban o seu compromiso de traballar xuntos para consolidar as autonomías respectivas e para facer posible a creación dunha República federal. Con este pacto nacía Galeuzca, a histórica alianza de forzas políticas das tres nacións.
Fonte: O Irmandino (Montevideo), n.º 1, outubro de 1934
Nos meses finais de 1933, as crises do goberno da República fixeron precisa a convocatoria de novas eleccións en novembro, eleccións nas que resultaron vencedores os partidos da dereita. O Partido Galeguista non obtivo representación no Congreso e Castelao deixou de ser deputado. Con máis vagar para se ocupar dos seus proxectos literarios, en 1934 publicou o libro de contos Retrincos, unha edición conxunta dos dous libros de Cousas e mais a súa única novela, Os dous de sempre. Esta última obra foi comentada moi positivamente por Vicente Risco nas páxinas da revista Nós, e sobre ela concluíu: “Poucas veces ten acadado a nosa literatura unha perfeizón semellante de procedemento, d’estilo e de lingoage”.
Fonte: Nós (Ourense), n.º 130, outubro de 1934
En recoñecemento dos seus méritos como artista e como escritor, e tamén polo seu labor a prol de Galicia, entra na Academia Galega o 25 de xullo de 1934 coa lectura do discurso As cruces de pedra na Galiza, fragmento da magna obra que será publicada en Buenos Aires no ano 1950. Para acompañalo ese día lendo a resposta ao seu discurso está Antón Vilar Ponte, quen ingresara como académico o día anterior. A Academia Galega —que durante a época republicana abandonara o título de “Real”— estaba dirixida polo veterano galeguista Manuel Lugrís Freire dende xuño de 1934, e como presidente tiña a vontade de renovala incorporando a ela os mellores escritores, artistas e intelectuais da Galicia de entón.
A fotografía mostra os dous novos académicos despois do seu ingreso na institución.
Fonte: Vida Gallega (Vigo), n.º 600, 30/VII/1934
A deriva reaccionaria do goberno republicano de dereitas foi contestada cun pronunciamento revolucionario por parte do movemento obreiro e coa proclamación do Estado catalán pola Generalitat. A represión gobernamental resultou moi dura, causando centenares de mortos e de encarcerados. O Partido Galeguista, aínda que alleo a eses acontecementos, sufriu tamén a represión: Castelao foi desterrado a Badaxoz e Alexandre Bóveda a Cádiz. O seu desterro en Estremadura durou case nove meses, dende novembro de 1934 ata xullo de 1935. En Badaxoz escribe artigos sobre política que despois se publican n’A Nosa Terra: son as famosas “Verbas de chumbo”, un total de catorce artigos que constitúen a consagración de Castelao como ensaísta político.
Fonte: A Nosa Terra (Pontevedra), n.º 362, 20/IV/1935
Cando rematou o seu desterro, Castelao volveu a Pontevedra e retomou a súa actividade no Partido Galeguista. A maior parte do nacionalismo galego apoiaba agora unha alianza co republicanismo progresista representado polo partido de Manuel Azaña, Izquierda Republicana, confiando que así se lograría finalmente o arelado estatuto de autonomía de Galicia. O rianxeiro participou en actos conxuntos cos republicanos reclamando a autonomía e a solución dos problemas que sufría a sociedade galega. Esta información aparecida n’A Nosa Terra dá conta da súa intervención nun mitin en Vilagarcía de Arousa, onde defendeu a autonomía e o pacto con Izquierda Republicana, rematando o seu discurso “con verbas ateigadas de oitimismo a prol do porvír de Galicia”.
Fonte: A Nosa Terra (Pontevedra), n.º 391, 22/XI/1935
A alianza do Partido Galeguista con forzas republicanas de esquerda provocou a marcha dalgúns dos seus membros de ideoloxía máis conservadora que despois crearon unha nova organización galeguista de dereitas. Dende a sección “Verbas de chumbo” que aparecía nas páxinas d’A Nosa Terra, Castelao criticou aqueles galeguistas que abandonaran o partido, acusándoos de debilitalo influenciados polas forzas reaccionarias españolas e movidos por “comodidades persoales”. Os seus escritos políticos desta época móstrannos a Castelao actuando como un dos principais dirixentes do Partido Galeguista e como un firme valedor da alianza co republicanismo progresista coa finalidade de lograr o estatuto de autonomía de Galicia.
Fonte: A Nosa Terra (Pontevedra), n.º 372, 29/VI/1935
Para as eleccións do 16 de febreiro de 1936 o Partido Galeguista presentábase incorporado dentro da Fronte Popular, logo de adquirir do resto dos integrantes desa coalición o compromiso de apoiar o estatuto de autonomía. A Fronte Popular foi a vencedora e Castelao resultou elixido deputado novamente, sendo o candidato máis votado na provincia de Pontevedra. Con el, saíu elixido pola provincia da Coruña o seu amigo Antón Vilar Ponte, integrado tamén no Partido Galeguista. Mais pouco despois, o 4 de marzo, aconteceu a morte do xornalista de Viveiro. Apesarado, Castelao dedicoulle unha emotiva homenaxe nas páxinas d’A Nosa Terra.
Fonte: A Nosa Terra (Pontevedra), n.º 405, 13/III/1936
Finalmente, a data para realizar a votación sobre o estatuto quedou fixada o día 28 de xuño de 1936. O resultado foi maioritariamente favorable á autonomía, e pouco despois Castelao marchou a Madrid para preparar os trámites que permitisen unha rápida aprobación do estatuto polo goberno. O 16 de xullo estivo presente cando unha comisión galega lle entregou a documentación necesaria ao Presidente das Cortes. E no día seguinte el e os membros da comisión foron recibidos polo Presidente da República, Manuel Azaña. O alzamento militar do 18 de xullo e o inicio da guerra civil paralizaron estas xestións. Mais durante o tempo que durou a contenda, e posteriormente dende o exilio, Castelao traballou para que o goberno republicano recoñecese a autonomía de Galicia.
Fonte: El Pueblo Gallego (Vigo), nº. 4019, 28/VI/1936 (esquerda); A Nosa Terra (Pontevedra), nº. 422, 10/VII/1936 (dereita)
Poden descargar a prensa citada na fotogalería nesta ligazón
