Académicos e académicas

Ourense, 1938. Escritor, político e profesor, as súas achegas nos eidos da creación literaria, o xornalismo, os estudos literarios e a filoloxía convérteno nunha figura central da cultura galega desde a segunda metade do século XX. Dotado dun estilo inconfundible, de alta densidade literaria, a súa obra constitúe un universo moi persoal, no que se mesturan elementos do plano mítico e do real, do existencial e do político. Fundador da UPG e doutras organizacións políticas de signo independentista, o seu labor como ideólogo aparece tamén espallado en multitude de artigos en diversos medios, así como na revista A Trabe de Ouro, iniciada por el mesmo. Foi nomeado doutor honoris causa pola Universidade de Vigo (1999) e proposto para o Premio Nobel de Literatura pola AELG en varias ocasións.

Nado en Ourense, a súa infancia transcorreu entre a casa paterna en Vilanova dos Infantes e o domicilio familiar na cidade das Burgas. En 1949 trasladouse coa súa familia a Pontevedra, onde rematou os estudos medios. En 1955 comeza a estudar Filosofía e Letras en Santiago de Compostela e intégrase na nova xeración galeguista que tiña como referente a figura de Otero Pedrayo e coñece o círculo de Ramón Piñeiro. En 1957 publica o seu primeiro poemario, Voce na néboa.

A partir de 1957 prosegue en Madrid os estudos de Filoloxía Románica, na especialidade de español. Funda, canda Reimundo Patiño, Ramón Lorenzo, Bernardino Graña, Bautista Álvarez e Xosé Fernández Ferreiro, entre outros, o grupo Brais Pinto de acción cultural. Rematados os estudos, exerce como profesor no Colexio Fingoi de Lugo ata que, en 1965, obtén a cátedra de Lingua e Literatura Española no Instituto Santa Irene de Vigo, onde permanece deica a xubilación.

Méndez Ferrín foi un dos promotores da creación en 1964 da Unión do Povo Galego (UPG), organización que xuntaba os legados do marxismo e do nacionalismo. Neste mesmo período, os conflitos no seo do Consello da Mocidade remata coa expulsión da corrente nacionalista e no seu enfrontamento aberto co grupo liderado por Ramón Piñeiro.

A militancia política custaralle a Méndez Ferrín a persecución por parte da ditadura franquista e dúas estancias na cadea, unha delas, en 1969, pola autoría dunha novela considerada subversiva: Os corvos, a figueira e a fouce de ouro. Aproveitará a reclusión para escribir obras como Retorno a Tagen Ata (1971) e Antón e os inocentes (1976). Logo da súa expulsión da UPG en 1975, Méndez Ferrín promove a creación de varios partidos independentistas de praxe revolucionaria -como UPG-lp, PGP, Galicia Ceibe-OLN e a Frente Popular Galega- e padece novamente en 1980 pena de cárcere.

Recoñecido sobre todo polos seus libros de poesía e relatos, é tamén cultivador doutros xéneros como a novela, o teatro, o artigo xornalístico, o ensaio filolóxico e a historiografía literaria. No eido da poesía, o seu primeiro poemario, Voce na néboa (1957), reflicte algúns dos trazos que han ser constantes na súa escrita -o recurso ao simbolismo, a presenza alegórica da materia de Bretaña, a onomástica ficticia- para expresar temas de pesimismo existencial.

Antoloxía popular (1972), asinada polo seu heterónimo Heriberto Bens, é un libro de carácter político no que se canta a loita do pobo traballador galego pola súa liberación cun estilo de alta esixencia literaria. Sirventés pola destrución de Occitania (1975) propón unha pescuda na historia das nacións oprimidas a través dun texto inzado de referencias culturais. Estes dous libros apareceron recollidos máis tarde en Poesía enteira de Heriberto Bens (1980).

En Con pólvora e magnolias (1976) o autor supera por vía da exuberancia literaria a austeridade estilística imposta pola estética social-realista hexemónica naquela altura. O fin dun canto (1982) afonda nas materias do político, da memoria e do amoroso cunha dicción barroca de ton elexíaco. Estirpe (1994) presenta un feixe de poemas que ofrecen un canto á nación e á clase a través do mito. Finalmente, Contra Maquieiro (2005) achega unha narración épica do século XX. Outros libros de poesía de Méndez Ferrín son Erótica (1992), O outro (2002) e Era na selva de Esm (2005).

Na narrativa breve, o libro Percival e outras historias (1958) inaugura o prestixio de Ferrín como mestre da narración curta, e amosa algúns dos seus recursos permanentes, como a recreación imaxinativa da materia de Bretaña. Incluído pola crítica na chamada Nova Narrativa Galega, canda Gonzalo Mourullo, María Xosé Queizán e Camilo Gonsar, Méndez Ferrín practicará en obras posteriores técnicas de distanciamento e obxectivistas que remiten á Nouveau Roman francesa, en libros como O crepúsculo e as formigas (1961), Arrabaldo do norte (1964) e Elipsis e outras sombras (1974).

Nunha xeira diferente, Retorno a Tagen Ata (1971) é unha novela de política-ficción que presenta, a través da alegoría, o enfrontamento no seo do Consello da Mocedade que vivira o propio autor. A novela longa Bretaña Esmeraldina (1987) ofrece unha narración carceraria que relata, con elementos do mito, a loita pola liberación de Tagen Ata, trasunto de Galicia. Na mesma liña, Crónica de Nós (1980) recolle un feixe de relatos sobre temas amorosos e políticos.

Os relatos de Amor de Artur (1982) constitúen un regreso do autor ao universo simbólico e mítico da materia de Bretaña; mentres que os contos de Arraianos (1991), situados na fronteira entre Ourense e Portugal, van desde o terror ata o histórico e o etnográfico. No ventre do silencio (1999) describe a atmosfera abafante de Santiago de Compostela da década de 50.

Ferrín é autor, así mesmo, da obra teatral Celtas sen filtro (1983) e da narración Arnoia, Arnoia (1985), dirixida ao público máis novo. A súa obra foi traducida a diversas linguas e levada ao cine: en 1974 Eloy Lozano rodou Retorno a Tagen Ata e en 2022 Ángeles Huerta filmou O corpo aberto inspirándose nun relato de Arraianos.

Alén da creación literaria, Méndez Ferrín é tamén un estudoso da literatura, eido no que destacan a súa edición crítica das cantigas de Pero Meogo e do ensaio de historiografía literaria De Pondal a Novoneyra (1984).

Asiduo escritor na prensa, publicou en medios como Litoral, La Noche, El Pueblo Gallego, A Nosa Terra o La Hoja del Lunes, en ocasións co pseudónimo Dosinda Areses; e na actualidade segue a colaborar co Faro de Vigo. Xosé Luís Méndez Ferrín foi ademais un dos fundadores da revista de pensamento crítico galego A Trabe de Ouro (1990), da que é director.

Ao longo da súa traxectoria colleitou numerosos premios e galardóns como o da Crítica (1976) por Con pólvora e magnolias; o Celanova, Casa dos Poetas (1985); o Pedrón de Ouro (1987); o da Crítica de Galicia por Bretaña, Esmeraldina (1988); entrou na Lista de Honor do IBBY con Arnoia, Arnoia (1988); e mereceu os premios Losada Diéguez e da Crítica de narrativa galega de 1991 por Arraianos; o da Crítica de poesía galega por Estirpe (1994), que tamén lle valeu o Losada Diéguez de 1995; os Eixo Atlántico e da Crítica de narrativa galega de 1999 por No ventre do silencio; o Roberto Blanco Torres de xornalismo (2000); o Trasalba (2001); un segundo Losada Diéguez por Contra Maquieiro (2006), o Premio Nacional da Cultura Galega na categoría de literatura (2008), o Fernández Latorre (2008); o recoñecemento de Arraiano Maior (2009); o Premio Otero Pedrayo (2012); o Brais Pinto (2013); o Laxeiro (2018); o Facho de Ouro (2019); o Rebulir (2022) e mais o Premio Xavier Prado Lameiro (2022). En 1983 rexeitou o premio Álvaro Cunqueiro concedido pola Xunta de Galicia.