Durante os anos da guerra residiu con Virginia en Madrid, València e Barcelona. Mais o seu labor propagandístico tamén os levou a visitar terras lonxincuas: a Unión Soviética, os Estados Unidos e Cuba. O remate da guerra e a derrota da República coincidiu coa súa estadía nos Estados Unidos, de maneira que ao se ver imposibilitado de regresar a Galicia, o matrimonio tivo que vivir en Nova York con serias penurias económicas, ata que finalmente foi aceptada a súa solicitude de asilo político na Arxentina.
Castelao e Virginia chegaron a Buenos Aires en xullo de 1940, onde existía unha numerosa comunidade galega. Alí Castelao desenvolveu unha intensa actividade política e cultural que tivo como eixos principais a reorganización do galeguismo, a colaboración coa colectividade galega e a relación coas forzas republicanas no exilio. Desta actividade resultou a creación da Irmandade Galega e do Consello de Galiza, a reactivación do pacto de Galeuzca entre os nacionalistas cataláns, galegos e vascos, así como o breve período en que resultou nomeado ministro do goberno republicano no exilio. Tamén foi durante a estadía bonaerense cando veu á luz, en 1944, o seu libro de ensaio político Sempre en Galiza.
Ao estar centrado na acción política tivo poucas oportunidades para desenvolver un labor artístico ou literario. Ademais o empeoramento da súa visión obrigouno a abandonar case por completo o debuxo e a pintura a partir de 1945. Porén, aínda foi quen de estrear en 1941 a obra teatral Os vellos non deben de namorarse e de rematar o seu grande estudo sobre os cruceiros, As cruces de pedra na Galiza, aínda que este só se puido publicar postumamente.
Afectado por un cancro no pulmón, a saúde de Castelao deteriorouse gravemente a partir de 1949 e a causa diso tivo que abandonar as intervencións públicas. O seu pasamento aconteceu en Buenos Aires o 7 de xaneiro de 1950. Nas honras funerarias participaron milleiros de persoas e nos anos posteriores á súa morte a figura de Castelao foi lembrada con devoción pola comunidade galega de Arxentina. En Galicia, pola contra, a súa memoria continuou proscrita e sometida á censura da ditadura franquista. A celebración do seu 75 cabodano este ano 2025 demostra que na actualidade a obra e as ideas de Castelao seguen a ser unha inspiración para todas as persoas que senten un compromiso coa nación galega.
Durante os anos de guerra publicouse en Barcelona Nova Galiza, entre abril de 1937 e xullo de 1938. A revista presentábase como o voceiro dos escritores galegos antifascistas, e os seus principais responsables eran Rafael Dieste e Castelao. Este último publicou nas súas páxinas numerosos artigos e varios debuxos que formaban parte do álbum Galicia mártir de 1937. Un dos seus artigos foi o titulado “As tres plagas”, onde se sinalaban o clericalismo, o militarismo e mais o capitalismo como os culpables que causaran a guerra civil. Con algunhas modificacións —por exemplo, substituíndo “capitalismo” por “semifeudalismo”— o texto integrouse posteriormente no libro segundo de Sempre en Galiza.
Fonte: Nova Galiza (Barcelona), n.º 2, 20/IV/1937
Outra revista na que colaborou Castelao en tempos de guerra foi Nueva Galicia, editada polo Partido Comunista en Madrid e Barcelona dende maio de 1937 ata decembro de 1938. Foi nas súas páxinas onde deu a coñecer unha nova serie de artigos baixo o mesmo título de “Verbas de chumbo” que xa empregara antes. En total escribiu trinta e dúas entregas que constitúen os seus textos políticos máis importantes deses anos. Máis tarde foron incluídas, con numerosos cambios, no primeiro libro de Sempre en Galiza. Alén dos seus escritos, a revista mostrou as ilustracións pertencentes ao álbum Atila en Galicia publicado en 1937. Como vemos nesta imaxe, tamén apareceu aquí o debuxo titulado “Así sería España” que abría o álbum Milicianos de 1938.
Fonte: Nueva Galicia (Barcelona), n.º 43, 12/VI/1938
Despois de case dous anos en Nova York, Castelao e Virginia chegan a Buenos Aires en xullo de 1940 e alí son recibidos con entusiasmo pola comunidade galega. Na capital arxentina encóntranse de novo con vellos coñecidos, como Eduardo Blanco Amor ou Luis Seoane. Tamén con Ramón Rey Baltar, a quen Castelao coñecera en Rianxo durante a súa mocidade, cando os dous traballaban na redacción do periódico local El Barbero municipal, e que agora exercía como médico en Buenos Aires. Nos dez anos que Castelao viviu na cidade porteña, Rey Baltar colaborou estreitamente con el nas súas actividades políticas e culturais.
Neste artigo, publicado pouco despois da chegada de Castelao, o seu amigo lembra os anos que os dous compartiron en Rianxo na loita anticaciquil.
Fonte: Galicia (Buenos Aires), n.º 330, xullo de 1940
En Buenos Aires desenvolveu un intenso labor dirixido á defensa da Autonomía de Galicia dentro da República española e tamén a reforzar a identidade nacional galega entre a comunidade de emigrantes. Para iso promoveu a fundación da Irmandade Galega en decembro de 1941. Esta organización galeguista será a encargada de editar o periódico A Nosa Terra, herdeiro do semanario galego do mesmo nome publicado entre 1916 e 1936. Nesta nova encarnación do voceiro galeguista quedaron rexistradas as iniciativas políticas do rianxeiro, os seus actos públicos e os seus discursos. No número aparecido o Día de Galicia de 1942 veu á luz o seu artigo “A Liberdade”.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 426, 25/VII/1942
O 10 de marzo de 1944 saíu do prelo en Buenos Aires a primeira edición de Sempre en Galiza co apoio económico do Centro Ourensán e publicada pola editorial As Burgas. O día 2 de abril presentouse publicamente a obra e Castelao foi agasallado cun exemplar dedicado polos directivos do Centro. O 2 de xullo a Irmandade Galega organizou unha multitudinaria homenaxe co gallo da publicación do libro. Nesta fotografía do acto vemos a Castelao no intre de pronunciar un discurso en que caracterizou o Sempre en Galiza como unha tentativa de expresar en ideas os mesmos sentimentos amosados a través dos seus debuxos. No acto tamén se anunciou a próxima creación dun goberno galego no exilio presidido por el: o Consello de Galiza, instituído en novembro dese mesmo ano.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 429, 25/VII/1944
En 1944 os indicios dunha próxima derrota bélica do nazismo e dos seus aliados daban esperanzas de que desaparecese o réxime franquista imposto coa axuda militar de Alemaña e de Italia. Coa vista posta nunha futura restauración do goberno republicano, a finais dese ano reactivouse o pacto de Galeuzca entre os nacionalismos catalán, galego e vasco. Con este pacto os seus integrantes comprometíanse a traballar conxuntamente polo dereito de autodeterminación das súas respectivas nacións e pola instauración dunha república federal. Unha das actividades dos seus membros foi a publicación da revista Galeuzca entre 1945 e 1946. Castelao formou parte do seu consello de redacción e nela publicou algúns artigos.
Fonte: Galeuzca (Buenos Aires), 1945-1946
A partir do ano 1942 empezou a celebrarse en Buenos Aires cada 17 de agosto o Día da Galiza Mártir, unha efeméride instaurada pola Irmandade Galega a iniciativa de Castelao. Nese día celebrábase unha homenaxe en lembranza das vítimas galegas da represión franquista e moi especialmente na memoria de Alexandre Bóveda, fusilado o 17 de agosto de 1936. No Día da Galiza Mártir de 1945 tivo lugar no local do Centro Ourensán a inauguración dun busto de Alexandre Bóveda realizado polo escultor Domingo Maza. O acto, presidido por Castelao, foi recollido nas páxinas d’A Nosa Terra. Detrás do busto de Bóveda colocouse o cadro A derradeira lección do mestre, un óleo sobre lenzo de gran tamaño realizado por Castelao expresamente para esa homenaxe a partir dun debuxo publicado no álbum Galicia mártir.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 441, agosto-setembro de 1945
Logo do remate da guerra civil, o goberno republicano no exilio volveu a organizarse entre grandes dificultades e desavinzas internas. A comezos de novembro de 1945 celebrouse na cidade de México unha sesión das Cortes da República á que asistiu Castelao e da que resultou un novo goberno presidido por José Giral Pereira. Como consecuencia das xestións realizadas polos integrantes do pacto Galeuzca, en marzo de 1946 Castelao foi nomeado ministro sen carteira dentro do gabinete de Giral, e no mes de xullo desprazouse con Virginia a París, cidade na que estaba instalado o goberno republicano. Como ministro, Castelao defendeu a lexitimidade da República e continuou tentando que as Cortes outorgasen recoñecemento legal ao Estatuto de Autonomía de Galicia aprobado no referendo de xuño de 1936.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 446, marzo-abril de 1946
A derrota de Alemaña e dos seus aliados en 1945 foi vista polos partidarios da República como unha oportunidade para forzar a caída do réxime imposto tras o remate da guerra civil. Porén, a continuidade da ditadura do xeneral Franco frustrou as esperanzas dun restablecemento en España do lexítimo goberno republicano. A pesar das condenas do réxime franquista por parte da ONU, Franco continuou no poder co apoio de Gran Bretaña e dos Estados Unidos, quen viron nel un aliado útil na súa loita común contra o comunismo. Castelao protestou contra o mantemento da ditadura franquista colaborando nunha campaña organizada en 1946 polos galegos emigrados, para a cal realizou este debuxo a tinta que despois se imprimiría en tarxetas postais que debían ser enviadas á sede das Nacións Unidas.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 451, setembro de 1946
En xaneiro de 1947, os conflitos entre os políticos republicanos pola estratexia a seguir dende o exilio provocaron a renuncia do presidente Giral e a disolución do seu gabinete. A consecuencia diso, Castelao perdeu a súa condición de ministro, aínda que permaneceu en París con Virginia ata o mes de xuño. A finais de agosto, o matrimonio está de volta en Buenos Aires e alí Castelao reencóntrase co seu vello amigo Ramón Otero Pedrayo, quen viaxara ata a capital arxentina para impartir un curso de conferencias organizado polo Centro Galego. Dende o regreso, Castelao continuou participando nas actividades do Consello de Galiza e da Irmandade Galega, aínda que a súa saúde comezou a verse afectada por un cancro no pulmón.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 456, outubro de 1947
Para celebrar o Día de Galicia en 1948 o Centro Galego de Buenos Aires organizou unhas Xornadas Galegas que culminaron nun acto celebrado o 25 de xullo no Teatro Argentino. Nese acto acto, Castelao leu o discurso “Alba de Groria”, onde describiu unha “Santa Compaña inmorredoira” formada por personaxes sobranceiros da historia galega e sucedida por unha multitude de “luciñas e vagalumes” que representaban as persoas anónimas que conformaran a patria galega a través dos séculos. Esta disertación, que constitúe unha das obras mestras da oratoria en galego, foi retransmitida pola radio e tamén apareceu nas páxinas d’A Nosa Terra. Logo da morte de Castelao, o Centro Galego publicou en 1951 unha edición de “Alba de Groria” preparada por Eduardo Blanco Amor para celebrar o primeiro cabodano do seu autor e posteriormente o texto incluíuse na segunda edición do Sempre en Galiza saída do prelo en 1961.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 463, xullo de 1948
A Nosa Terra anunciou en decembro de 1949 que se estaban a levar a cabo os labores de impresión do libro As cruces de pedra na Galiza, que entrara no prelo en agosto dese ano. A pesar de que a obra xa estaba rematada en 1946, o traballo de impresión adiárase probablemente por falta de financiamento. Agora, coa enfermidade do autor moi avanzada, os seus amigos achegaron a cantidade de diñeiro necesaria para comezar a impresión e tamén supervisaron o proceso de edición do libro. No mes de decembro, Castelao asinou os pregos dos primeiros exemplares impresos destinados a unha edición especial de luxo, mais xa non puido presenciar a publicación completa da obra. O libro apareceu no mes de xullo de 1950 publicado en Buenos Aires pola Editorial Nós.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 473, decembro de 1949
A morte de Castelao aconteceu na noite do sábado 7 de xaneiro de 1950. O día 9 o seu cadaleito, cuberto pola bandeira galega e que contiña no seu interior presadas de terra traídas dende Galicia, foi trasladado ata o cemiterio da Chacarita e depositado nun nicho dentro do Panteón Galego. Unha gran multitude de persoas acudira para lle ofrecer a derradeira despedida e, antes de introducir o féretro no nicho, houbo intervencións dos representantes da comunidade galega, dos nacionalistas vascos e cataláns, do goberno republicano e mais do Consello de Galiza. A Nosa Terra, o periódico que tantas veces informara das actividades de Castelao, consagroulle por enteiro un número especial. E o mesmo fixo a revista Galicia do Centro Galego de Buenos Aires. Pola contra, en Galicia as autoridades franquistas censuraron as novas da súa morte e castigaron aqueles que tentaron romper as limitacións da censura.
Fonte: A Nosa Terra (Buenos Aires), n.º 474, 25/VII/1950 (esquerda); Galicia (Buenos Aires), n.º 444, febreiro de 1950 (dereita)
