Nesta época ten lugar a súa incorporación ao nacionalismo galego que acaba de nacer coas Irmandades da Fala. A súa militancia nacionalista lévao a publicar n’A Nosa Terra, o voceiro das Irmandades, e a colaborar coa revista Nós. A partir dese momento, Castelao adopta un firme compromiso co idioma propio do país e fai do galego a lingua de expresión das súas ideas e das súas creacións artísticas.
Tamén é neste tempo cando aparecen os seus primeiros textos literarios e cando se publican as súas reflexións acerca da arte e da caricatura, que difundiu en conferencias impartidas en varias localidades galegas.
Outros dous acontecementos destacan especialmente nestes anos. O primeiro é a exposición de debuxos do álbum Nós, un feito que tivo grande importancia na carreira artística e na proxección pública de Castelao. O segundo é a viaxe por Europa que realizou no ano 1921 grazas á concesión dunha bolsa de estudos para se familiarizar coa arte europea e para aprender técnicas de gravado.
A memoria do Castelao deste período —do debuxante e do literato, do teorizador da arte e do militante nacionalista—consérvase nas revistas e nos xornais da nosa Hemeroteca.
Acompañados dun breve texto, os seus debuxos seguen estando presentes en varias publicacións periódicas. En Galicia durante este período aparecen nos xornais coruñeses El Ideal Gallego e El Noroeste, n’A Nosa Terra e na revista Nós. Adoitan encontrarse igualmente en publicacións da emigración arxentina ou cubana, por exemplo en Suevia, Correo de Galicia e Labor Gallega. E non faltan tampouco en títulos da prensa madrileña como El Sol, La Esfera ou El Nuevo Mundo.
Fonte: Suevia (Buenos Aires), n.º 1, 1/I/1916 (esquerda); Suevia (Buenos Aires), n.º 2, 15/I/1916 (dereita)
As primeiras Irmandades da Fala créanse no ano 1916 en diversas cidades e vilas do país coa finalidade de defender e de promocionar o idioma galego. Ese mesmo ano empeza a se publicar na Coruña o seu voceiro, A Nosa Terra. Castelao intégrase na Irmandade da Fala de Pontevedra en 1917 e o ano seguinte asiste á primeira asemblea celebrada en Lugo, onde as Irmandades se definen como un movemento nacionalista. Dende entón e até o final da súa vida, Castelao mantívose sempre fiel ao ideario do nacionalismo galego.
Fonte: A Nosa Terra (A Coruña), n.º 2, 24/XI/1916
As súas colaboracións n’A Nosa Terra comezan no número 25 da revista, pertencente ao 20 de xullo de 1917. A partir de entón, a presenza do rianxeiro será frecuente durante os primeiros anos da publicación. A ela contribuíu con varios textos e numerosas ilustracións, algunhas das cales despois formaron parte do álbum Nós. Alén diso, tamén deseñou a cabeceira da revista, para a cal empregou unha tipografía que tiña como modelo as letras das inscricións medievais galegas. Ese deseño mantívose ata o número 124, do 25 de xullo de 1920.
Fonte: A Nosa Terra (A Coruña), n.º 31, 20/IX/1917 (esquerda); A Nosa Terra (A Coruña), n.º 45, 10/II/1918 (centro); A Nosa Terra (A Coruña), n.º 113, 25/II/1920 (dereita)
Entre setembro de 1918 e novembro de 1919, o xornal coruñés El Noroeste publicou o suplemento literario Nós baixo a dirección de Eladio Rodríguez, futuro presidente da Real Academia Galega. Castelao idea a cabeceira do suplemento e introduce como ornamentos algunhas figuras animais dos basamentos do Pórtico da Gloria. Na presentación do número inaugural do suplemento, Eladio Rodríguez apuntou que os animais de pedra debuxados polo “enxebre Castelao” simbolizaban os galegos de boa fe que loitaban pola redención da Terra contra os males provocados polo centralismo e o caciquismo. Un ano antes, o mesmo autor dedicáralle a Castelao n’A Nosa Terra un dos seus poemas da serie “Pintores d’almas”.
Fonte: Nós. Páxinas gallegas do diario de Cruña El Noroeste (A Coruña), 17/IX/1918 (esquerda); A Nosa Terra (A Coruña), n.º 33, 10/X/1917 (dereita)
No ano 1919, o voceiro das Irmandades da Fala ofreceu catro breves relatos baixo o epígrafe de “Contos de Castelao”: “Peito de lobo”, “Lembranzas”, “Cousas da vida” e mais “O aparello dos apóstoles”. Todos eles aparentemente estaban inspirados en vivencias persoais. O primeiro, “Peito de lobo”, será publicado co mesmo título no seu libriño Retrincos de 1934. Con estes catro contos dá comezo unha nova manifestación da súa creatividade artística, a de escritor literario. Castelao súmase así ao proceso de construción dunha literatura galega iniciado no século XIX co Rexurdimento.
Fonte: A Nosa Terra (A Coruña), n.º 95, 25/VII/1919 (esquerda); A Nosa Terra (A Coruña), n.º 101, 25/IX/1919 (dereita)
O escrito “Arte e galeguismo” constitúe o primeiro ensaio realizado en galego que deu a coñecer Castelao e forma parte das súas reflexións teóricas sobre a arte. Neste traballo defendeu a creación dunha estética nacional galega baseada na paisaxe e de inspiración popular. O texto foi orixinalmente unha conferencia que pronunciou por primeira vez en Vigo en abril de 1919 e de novo no mes de outubro na Coruña. Un fragmento da conferencia de abril viu a luz n’A Nosa Terra. Posteriormente, a disertación de outubro publicouse por enteiro como folleto nas páxinas da mesma publicación.
Fonte: A Nosa Terra (A Coruña), n.º 85-86, 15/IV/1919 (esquerda); A Nosa Terra (A Coruña), n.º 105, 15/XI/1919 (dereita)
No mes de marzo de 1920 inaugurouse na Coruña a exposición de debuxos do álbum Nós, que estaba composta por corenta e nove ilustracións e mais un autorretrato. A súa presentación por diversas poboacións galegas continuou ata o ano 1924 e ás veces estivo acompañada de conferencias. Na mostra inaugural da Coruña, o propio Castelao disertou sobre humorismo, debuxo humorístico e caricatura, defendendo a práctica dun humor reflexivo e crítico. O texto da conferencia publicouse pouco despois n’A Nosa Terra e sería obxecto dunha edición da Real Academia Galega en 1961 a partir do texto manuscrito orixinal.
Fonte: La Voz de Galicia (A Coruña), nº. 12646, 4/III/1920 (esquerda); La Voz de Galicia (A Coruña), nº. 12655, 14/III/1920 (centro); A Nosa Terra (A Coruña), n.º 116, 31/III/1920 (dereita)
Unha constante na vida de Castelao foi o uso e a dignificación da lingua do país, pois el non só escribía en galego, senón que tamén o empregaba publicamente en mitins e conferencias. En ocasións ese compromiso facíase explícito. Así, no texto sobre “Arte e galeguismo” xustificou realizar a súa disertación en galego dicindo que sendo un artista que quería facer unha arte galega tamén debía defender a fala. E nun artigo posterior (“Escoita, tí, literato rico y vanidoso...”) argumentou a prol do uso literario do galego e criticou aqueles escritores que non querían empregalo e que negaban a posibilidade de crear con el unha literatura de calidade.
Fonte: A Nosa Terra (A Coruña), n.º 129, 5/X/1920
Para a cuberta do número 40 da revista Mondariz, que editaba o balneario desa localidade pontevedresa, realiza en 1920 un fermoso debuxo que simboliza os anceios de redención de Galicia: unha muller labrega alzando o cáliz sobre o que se sitúa unha estrela. O número no que aparece ese debuxo contén informacións sobre os actos que en agosto dese ano a Real Academia Galega levara a cabo no balneario para homenaxear o seu presidente Manuel Murguía e para recibir como novos académicos o poeta Ramón Cabanillas e o sacerdote Antonio Rey Soto. Castelao estivo presente nesa xornada de celebracións, o que talvez explica que ilustrase o número da revista.
Fonte: Mondariz (Madrid), n.º 40, 20/X/1920
En outubro de 1920 saíu do prelo o primeiro número da revista Nós, a gran publicación cultural do galeguismo dirixida por Vicente Risco. Castelao tivo unha participación importante nesa empresa, actuando como director artístico, para o cal deseñou cubertas, cabeceiras, viñetas e letras capitulares. Tamén contribuíu a ela con artigos e con debuxos. Ademais continuou desenvolvendo unha carreira literaria que xa comezara nas páxinas d’A Nosa Terra, publicando en Nós breves textos narrativos que ás veces estaban acompañados de ilustracións.
Fonte: Nós (Ourense), n.º 3, 30/XII/1920 (esquerda); Nós (Ourense), n.º 1, 30/X/1920 (centro); Nós (Ourense), n.º 6, 20/VIII/1921(dereita)
Durante dez meses —entre xaneiro e novembro de 1921— Castelao viaxa por Francia, Bélxica e Alemaña grazas á concesión dunha bolsa por parte da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones. Visita museos e exposicións, adquire libros e asiste a conferencias, todo o cal lle permite observar diferentes estilos e técnicas, dende a pintura antiga ata as últimas tendencias artísticas. Podemos coñecer moitos detalles desa viaxe grazas ao diario que foi escribindo e no que comentaba as actividades que realizaba ou as impresións que lle causaban o que vía. Este diario non se publicou ata 1977, mais ao longo dos anos 1922 e 1923 apareceron en varios números da revista Nós algúns fragmentos escolleitos das súas páxinas.
Fonte: Nós (Ourense), n.º 10, 20/IV/1922 (esquerda); Nós (Ourense), n.º 11, 26/VI/1922 (dereita)
