Castelao ilustrador en Arxentina

O 20 de xuño de 1938 Castelao embarcou no paquebote Îlle de France que viaxaba dende o porto normando de Le Havre con destino a Nova York. Iniciaba así o seu exilio e xamais volvería en vida a Galicia.

O seu desterro estivo marcado polas dificultades económicas, xa que o Partido Galeguista carecía das “redes de rescate” doutras organizacións. Se as elites culturais e políticas republicanas contaron con apoios na súa evacuación cara ao exilio americano dende os portos franceses, a debilidade organizativa do Partido Galeguista impediulle dar sustento aos seus líderes. Ademais Castelao renunciara ao salario de deputado da República, polo que na súa chegada a Nova York padeceu limitacións económicas que o obrigaron a traballar como mestre de debuxo e de castelán.

Mitin de Castelao en Nova York. Fonte: Soto, Luis (1983). *Castelao, a U.P.G. e outras memorias*. Vigo. Edicións Xerais de Galicia.

No ano e medio que pasou nos Estados Unidos non ilustrou ningunha publicación, pero si empregou a súa arte para facer proselitismo en favor do bando republicano. Galicia mártir, Atila en Galicia e Milicianos son os álbums onde Castelao estampou a súa visión da guerra e do impacto desta en Galicia. Os debuxos orixinais desas tres obras puideron visitarse entre o 24 de outubro e o 6 de novembro de 1938 na Galería Delphic Studios de Nova York, onde o North American Committee to Aid Spanish Democracy, o Medical Bureau e as Sociedades Hispanas Confederadas organizaron a súa exposición.

Cartel da exposición monográfica de Castelao celebrada nos Delphic Studios de Nova York. Fonte: Soto, Luis (1983). *Castelao, a U.P.G. e outras memorias*. Vigo. Edicións Xerais de Galicia.

Da súa situación económica deu conta o propio artista nunha carta a Rodolfo Prada datada o 23 de febreiro de 1940. Nela dixo o seguinte:

Estou vivindo escrusivamente do meu traballo e vivo con probeza e con sobresaltos de que chegue a perdelo todo. [...] O Frente Popular Galego está axudando a varios paisáns —antre eles a Emilio González López— e tamén me axudarían a min, aínda que máis non fose porque fun eu o que lles recaudou a mor parte dos fondos que teñen. Pero eu négome a percibir axudas sen traballo [...] En fin; vivo con absoluta dinidade a costa de enormes esforzos e con mirradas compensacións; pero a fame aínda non petou na miña porta [...] Agora ben; de vivir eiquí tería que cancelar toda caste de compromisos e renunciar â realización de todolos meus plans políticos e culturales; pero con doerme esto moito doeríanme máis a morte dos meus anceios artísticos e o esvaemento total da miña persoalidade galega [...] Cicais soñe con ceos que non eisisten e que Bos Aires non responda âs miñas ilusións, pero esta realidade que vexo e palpo é insoportable [...]
Seixas Seoane, Miguel Anxo (2021). Castelao. Construtor da nación. Tomo III. 1940-1950. Vigo: Galaxia, p. 22.

Illado social e culturalmente, sen falar inglés, e con recursos económicos moi modestos, é compresible a procura de Castelao por asentarse nun lugar onde encontrar os apoios necesarios para iniciar unha nova vida. Estes apoios atopounos en Buenos Aires, naquel tempo a maior concentración urbana de poboación galega.

En xullo de 1940 chegou á capital arxentina e foi acollido de forma entusiasta por membros da colectividade que simpatizaban co galeguismo e coa causa da República. Iniciábase así un período no que desenvolve unha grande actividade: en algo máis de tres anos publica Sempre en Galiza, representa Os vellos non deben de namorarse e crea o Consello de Galiza. O seu compromiso político reduciu o seu labor artístico: nestes anos a súa produción pictórica foi practicamente inexistente, coa notable excepción de A derradeira leición do mestre (1945).

*A derradeira leición do mestre* (Buenos Aires, 1945)

En Buenos Aires, co ánimo de mellorar a súa precariedade económica, Castelao acepta encargas na ilustración de libros. Destes traballos destacan os desenvolvidos para a editorial Atlántida, fundada por Constancio C. Vigil en 1918.

Na xestión de Atlántida, Rafael Dieste tiña responsabilidades máis aló das puramente literarias. Será o rianxeiro o responsable da colección Biblioteca Billiken, destinada a un público infantil e xuvenil. Constaba de tres series: a vermella, para obras de autores clásicos; a verde, para biografías de personaxes ilustres; e a azul, para temas americanos. Foi o propio Dieste quen intercedeu, sen o coñecemento de Castelao, para que lle fixesen un ofrecemento de colaboración. Para este proxecto editorial traballaron diversos escritores, tradutores e artistas galegos: ademais de Castelao e Dieste, Lorenzo Varela, Otero Espasandín, Arturo Cuadrado, Amparo Alvajar, Seoane, Colmeiro ou Maruja Mallo.

Entre 1941 e 1944 Castelao ilustrou arredor dunha ducia de libros nas diferentes series da Biblioteca Billiken. Na Real Academia Galega consérvanse catro títulos: Los Sertones de Euclides da Cunha; Miranda de Lauro Palma; Marie Curie de Jaime Espinar, pseudónimo de Mariano Gómez Fernández; e Aventuras de Tom Sawyer de Mark Twain.

Cuberta de Los Sertones, de Euclides da Cunha (27 de agosto de 1941). Sen número na Colección Azul da Biblioteca Billiken.