Neste ano 2025 conmemórase o oitocentos aniversario do día en que san Francisco de Asís entoou por primeira vez o seu Cántico do irmán Sol, coñecido tamén como Cántico das Criaturas. A música desta louvanza ao Altísimo perdeuse pero o texto orixinal consérvase no manuscrito 338 de Asís, datado na metade do século XIII e escrito na lingua volgare de Umbría. A súa consideración como unha das obras poéticas máis antigas da literatura italiana (para algúns mesmo a máis antiga) non se produciu ata os séculos XVIII-XIX coa chegada da historiografía científica e a eclosión dos ideais románticos na procura das raíces populares da poesía, enfrontándose mesmo coa tradición franciscana que ollaba cunha certa incomodidade esta “poeticidade” que se lle atribuía ao Cántico. Certamente, a súa estrutura formal orixinal é a dunha prosa rítmica asonante, pero a súa organización en bloques temáticos, que poden asimilarse a estrofas claramente recoñecibles, fai que tradicionalmente sexa considerado como un poema.
A transcendencia universal desta obra xa non se discute despois dos incontables traballos dos que foi obxecto, sobre todo en ámbitos como os da teoloxía e a moralidade. Pero hai dous aspectos que, aínda que sexa brevemente, me interesa destacar aquí: o uso da lingua vernácula e a importancia pioneira que tivo en relación cunha mirada ecolóxica do mundo. Na rexión italiana de Umbría onde vivía Francisco existía unha lingua propia, o umbro, que ao chegar a dominación romana foi desprazada polo poderoso e prestixioso latín que falarían a Igrexa e as clases dominantes. Coa caída do Imperio volveu rexurdir a lingua tradicional que agora, mesturada con latinismos, recuperaba as súas raíces ancestrais e volvía ser canle de comunicación entre o pobo. Aínda que a igrexa seguía a utilizar o latín, Francisco no seu Cántico, que non deixaba de ser unha oración, non seguiu as normas establecidas para este tipo de invocacións e apostou decidido pola lingua volgare como xeito máis xenuíno de achegamento ás capas máis humildes da sociedade cara ás que ía dirixido.
Por outra banda, o historiador americano Lynn T. White (1907-1987) publicaba en 1967 un influente traballo sobre as raíces históricas da nosa crise ecolóxica (“The Historical Roots of Our Ecologic Crisis”, Science n.º 3767) no que formulaba a súa coñecida tese de que a causa da degradación da natureza se atopaba no dominio que se atribuían sobre ela a ciencia e a técnica occidentais, que á súa vez eran un produto dun xeito de entender as relacións do ser humano coa natureza enraizado nas bases da cultura xudeu-cristiá. Fronte a ela, White propoñía unha alternativa, igualmente relixiosa, que tiña en san Francisco o seu referente fundamental, xa que “tentou substituír o dominio ilimitado do home sobre a creación pola idea da igualdade entre todas as criaturas”.
Así, como expresión máis xenuína deste compromiso de irmandade do santo de Asís coa natureza, teriamos este Cántico do irmán Sol, no que dun xeito plenamente orixinal para o mundo occidental daqueles tempos, poñía a louvar o Altísimo en pé de igualdade co home, os tres compoñentes máis coñecidos do firmamento (o Sol a Lúa e as estrelas) e os catro elementos da natureza (o aire, a auga, o lume e a nai-terra). Todo nel comunicábanos unha fonda harmonía e o mundo ficaba reconciliado, pacificado.
Como lembranza da creación desta obra, patrimonio cultural da humanidade que sucedeu hai oitocentos anos, remato coas dúas primeiras estrofas, na lingua umbra, deste inimitable Cántico:
Altissimu, onipotente, bon Signore,
tue so’ le laude, la gloria e l´honore et onne benedictione.
Ad te solo, Altissimu, se konfàno,
et nullu homo ène dignu te mentovare.
