Editados na Coruña, na "Emprenta do Hespicio Previncial", os cinco números dos que consta esta publicación apareceron de xeito irregular durante os meses de marzo e abril de 1860. O seu especial carácter non se limita só ao feito de estaren escritos en galego, senón tamén aos contidos e ao estilo, os cales están máis preto da literatura popular e dos romances ca do xornalismo. En realidade O Vello do Pico-Sagro é un texto literario, pois consiste nun longo romance que ocupa a totalidade dos cinco números e que está escrito en versos octosílabos agrupados de catro en catro á maneira das coplas populares. Porén, a temática do romance é un asunto da máxima actualidade naqueles días: a campaña militar das tropas españolas en Marrocos levada a cabo durante os primeiros meses de 1860. A expresión é dun patriotismo exaltado, salientándose a necesidade de facer a guerra á "mouraría" e realizando unha gabanza das vitorias logradas polo exército español. Mais a narración está feita dende unha perspectiva galega, xa que é o personaxe de Don Bastián -alcumado o Vello do Pico Sagro- o encargado de relatar os acontecementos militares aos asistentes á romaxe de San Bastián celebrada nese mesmo picouto das terras da Ulla; e tamén porque no texto se fan repetidas alusións ás reaccións da poboación galega ao longo do decorrer da guerra.
Todos os números están asinados por un único autor: "Mingos Gallego", un pseudónimo empregado por Francisco M.ª de la Iglesia ou talvez polo seu irmán Antonio M.ª Quenquera que fose o verdadeiro autor de O Vello do Pico-Sagro, o certo é que os dous irmáns son ben coñecidos pola súa actividade como xornalistas, literatos e promotores da lingua e da literatura galegas. Francisco escribiu A fonte do xuramento, primeira mostra de teatro do Rexurdimento. E Antonio foi o autor dos tres volumes de El idioma gallego, a primeira tentativa de contar a historia da nosa lingua e da nosa literatura. Os dous tamén foron responsables da publicación de Galicia. Revista universal de este reino (1860-1865), importante revista cultural e símbolo do principiar do Rexurdimento.
Por outra banda, a elección do Pico Sacro como o escenario no cal se desenvolvían os feitos relatados no poema non era casual. O monte era lugar importante na memoria histórica do país ao estar vencellado co culto xacobeo, xa que dende a Idade Media se quixo identificar o Pico Sacro co Monte Ilicino mencionado na lenda que narraba o traslado do corpo do apóstolo Santiago. Lembremos que o Monte Ilicino era o escenario onde os discípulos do apóstolo aniquilaran un dragón e expulsaran os demos que representaban o paganismo, despois do cal consagraron o lugar ao culto cristián. Por ese motivo -explicaba a lenda- o monte pasara a se denominar Pico Sacro. Mais o lugar tiña tamén unha relevancia especial na imaxinación popular, pois existían abondosas tradicións que falaban acerca da aparición de mouros e de encantos relacionadas coa presenza duns misteriosos pozos subterráneos que se internaban no interior do monte. Todo este contexto lendario sen dúdida influíu á hora de localizar nese lugar a historia protagonizada por Don Bastián, o Vello do Pico Sagro, e ademais contribuíu a que se identificasen os habitantes reais do norte de África cos mouros das nosas lendas populares, unha identificación que estaba na cerna da argumento do poema.
A colección completa de O Vello do Pico-Sagro pódese consultar na Hemeroteca Virtual da Real Academia Galega, nesta ligazón.
