Henrique Monteagudo, terceiro pola esquerda nun momento da súa intervención, xunto a Francisco González Bouzán, Francisco Fariña Busto, Goretti Sanmartín, Rosendo Fernández, Miguel Santalices, Valentín García, Jesús Vázquez e Manuel Doval. Autor: RAG

O secretario da Real Academia Galega, Henrique Monteagudo, destacou na inauguración da exposición a importancia de Ourense, berce do "núcleo intelectual máis forte" do movemento, con nomes como os de Vicente Risco e Ramón Otero Pedrayo, no desenvolvemento do pensamento das Irmandades da Fala, que se caracterizaron pola globalidade das accións que promoveron. "Foron un axente fundamental da modernización da lingua e da cultura galegas. Tiveron unha vocación de intervención social e dinamización cultural en distintas frontes, non só na literaria , senón tamén nos medios de comunicación, na vida artística e na política galega", expresou.

Co seu labor, proseguiu Monteagudo, conseguiron avances que logo o franquismo botaría abaixo, pero que fixarían as bases de conquistas posteriores. "As Irmandades da Fala ofrecéronnos un legado absolutamente fundamental sobre o que se construíu o que quizais é o mellor que temos. Sen o seu labor, hoxe non se entendería a autonomía, a oficialización da lingua ou a institucionalización do sistema literario galego", engadiu.

Por último, o secretario da Academia lembrou que o Centro Cultural Marcos Valcárcel será tamén o escenario, o vindeiro 26 de outubro, dunha nova mesa de debate do ciclo No tempo das Irmandades: fala, escrita e prelos, outra das accións coas que a RAG está a celebrar o centenario do movemento. Baixo o título Lingua e ideas lingüísticas e moderada polo presidente da institución, Xesús Alonso Montero, contará coas achegas dos tamén académicos Rosario Álvarez, Antón Santamarina e o propio Monteagudo.

A vicepresidenta da Deputación da Coruña e responsable da área de Cultura, Goretti Sanmartín Rei; o vicepresidente do Padroado do Museo do Pobo Galego, Francisco Fariña Busto; e, como anfitróns, o director do Centro Cultural Marcos Valcárcel, Francisco González Bouzán, e o vicepresidente da Deputación de Ourense, Rosendo Fernández Fernández tamén tomaron a palabra na inauguración, na que participaron ademais o presidente do Parlamento, Miguel Santalices; o secretario de Política Lingüística, Valentín García; e o alcalde de Ourense, Jesús Vázquez.

Goretti Sanmartín, aplaudiu o encontro institucional que fai que esta exposición, que naceu na Coruña, poda difundir o legado das Irmandades da Fala por todo o país. Quixo tamén, de maneira especial, recoñecer o papel do investigador Marcos Valcárcel, que dá nome ao centro que acolle a mostra ao longo deste mes, como promotor e difusor da cultura galega, e, en especial, das Irmandades. "Os estudos sobre personalidades ligadas á época das Irmandades e do Partido Galeguista como os que realizou Marcos Valcárcel, de maneira relevante sobre a figura de Otero Pedrayo, foron cruciais para coñecer moito máis a fondo o significado transcendental que tiveron na nosa historia", explicou.

A vicepresidenta da Deputación da Coruña Goretti quixo tamén reivindicar a figura de Losada Diéguez, clave das Irmandades en Ourense, como a persoa que centrou o salto polo que, desde o punto de vista interno, a lingua galega tiña que pasar a ser lingua da ciencia e do pensamento.

Para o vicepresidente do padroado do Museo do Pobo Galego, Francisco Fariña Busto, "a exposición achega a definición da teoría do nacionalismo galego como conxunto homoxéneo cunha proposta por un lado transversal e por outro de afirmación de Galiza dentro dunha proposta federal ibérica que é o que se aprobou na asemblea das Irmandades de Lugo de 1918, e que é unha contribución fundamental do circulo ourensán das Irmandades, pensando nunha Galiza común e non en destacar singularidades e peculiaridades territoriais menores".

"A exposición combina grafismo, reprodución de documentos e unha serie de elementos de audio que nos permiten profundizar en singularidades desa epoca que é para nós un berce común", engadiu Francisco Fariña Busto.

Pola súa parte, o vicepresidente da Deputación de Ourense, Rosendo Fernández parabenizouse porque o Centro Cultural Marcos Valcárcel, como canle de difusión cultural, acolla "esta exposición que recoñece aquel fito histórico de 1916, que se chamou Irmandades da Fala, e que iniciou un gran salto na traxectoria do galeguismo e da normalización social e da cultura propias de Galicia". Agradeceu á organización da exposición dar a coñecer en Ourense "a historia das Irmandades da Fala e a súa repercusión na configuración do que hoxe somos como pobo e cultura".

"A Deputación de Ourense sempre está ao carón da nosa lingua e das nosas tradicións, mostra diso é que xa en 1990 o goberno provincial aprobou o proxecto para a normalización lingüística desta institución, mesmo creando un gabinete de normalización lingüística", afirmou Rosendo Fernández, que aplaudiu tamén que a Real Academia Galega "veña de activar na súa web unha nova sección, As Irmandades da Fala nos fondos da Academia, ao cumprirse o centenario da publicación".

Saúde e Terra, irmá(n)s! contou cunha comisión organizadora na que participaron Margarita Ledo Andión e Henrique Monteagudo en representación da Real Academia Galega, Xusto Beramendi e Carlos García Martínez polo Museo do Pobo Galego e Carme Vidal e Uxío Breogán Diéguez pola Deputación da Coruña. O proxecto foi creado, deseñado e coordinado por Pepe Barro.

O percorrido expositivo relata a historia das Irmandades a través de dez temas que profundan na súa cerna. Cada un deles desenvólvese nunha cabina na que se poden ver publicacións, documentos, imaxes e obxectos, así como escoitar gravacións musicais e de discursos e artigos de persoeiros da época. Poderase contemplar ademais unha escolma de pezas artísticas vencelladas aos temas e motivos que moveron a acción das Irmandades dalgúns dos artistas máis relevantes daquel tempo.

Dez espazos para profundar na dimensión global das Irmandades
A través destes dez espazos, o público achegarase á orixe do movemento e á súa evolución, desde a acción centrada en primeiro lugar na normalización do idioma ata a intervención política e os seus principais protagonistas (os irmáns Vlilar Ponte, Lois Porteiro Garea, Lois Peña Novo, Antón Losada Diéguez, Vicente Risco…); o novo rexurdimento literario, da man de autores como Ramón Cabanillas, Manuel Antonio, Ramón Otero Pedrayo e Rafael Dieste e de editoriais como Céltiga, Lar ou Nós, dirixida por Ánxel Casal; o intento de conformación dun teatro galego que superase o ruralismo e a aposta polos coros como xeito de chegar ás masas; o compromiso cunha arte galega exemplificada na obra de Castelao, Álvaro Cebreiro, Camilo Díaz Baliño ou Francisco Asorey; o cultivo das ciencias sociais e experimentais ao servizo de Galicia, que callou arredor da creación do Seminario de Estudos Galegos, a creación das Escolas do Insiño Galego ou a importancia que lles concederon aos medios de comunicación as Irmandades, que se dotaron do seu propio voceiro, A Nosa Terra, e promoveron a reaparición d'O Tío Marcos d'A Portela, entre outras cabeceiras editadas en Galicia e na diáspora.

Saúde e Terra, irmá(n)s! dá ademais visibilidade á participación das mulleres nas Irmandades da Fala, que apostaron desde o primeiro momento pola "igualdade absoluta, política e civil da muller e do home". Esta declaración dunha asemblea de irmáns e irmás reflicte o compromiso político do movemento nuns tempos nos que o voto feminino aínda tardaría anos en chegar. As mulleres loitan na Irmandade Feminina, creada na Coruña en 1918, participan no teatro, aparecen nas palestras dos mitins e algunhas colaboran n'A Nosa Terra. Con dirixentes como Amparo López Jean, Micaela Chao, Elvira Bao ou María Miramontes, empezaron sendo un medio cento, pero na década dos anos 30 a cifra foi en aumento ata chegaren a ser o 10% da militancia do Partido Galeguista.

Pezas prestadas
Ademais das fotografías e documentos reproducidos, a exposición xunta unhas 130 pezas, documentos orixinais e primeiras edicións prestadas para a ocasión por máis dunha trintena de institucións e coleccións particulares. Entre as pezas integradas nas cabinas, figuran obxectos persoais como as lentes de Vicente Risco e de Ramón Cabanillas, os carnés das Irmandades da Fala de Ramón Villar Ponte e Antonia Pardo, unha plumiña de Álvaro Cebreiro, a máquina de escribir de Valentín Paz Andrade e o violín que Manuel Quiroga doou ao seu amigo Antón Losada Diéguez; o manuscrito autógrafo de Arredor de si, de Otero Pedrayo, outro texto manuscrito do programa da I Asemblea Nacionalista ou a carta-nota ao gobernador civil que anuncia que a Irmandade da Fala se converterá no Partido Galeguista.

Obras de arte como os óleos "Autorretrato", de María Corredoira, "Valle Esmeralda" (1912), de Francisco Lloréns e "Nube da tarde", de Imeldo Corral; e a talla "Galicia, Nai e Señora", de Uxío Souto (1926), tamén forman parte da exposición.

Escoitando as Irmandades
Saúde e Terra, irmá(n)s! é unha exposición para ver, pero tamén para oír. Amosa, e permite escoitar, o disco coa primeira gravación do Himno galego, a cargo do Coro Cantigas e Aturuxos de Lugo. A formación musical gravouno días despois de o interpretar no peche da I Asemblea Nacionalista, celebrada en Lugo en 1918, xunto aos membros das Irmandades da Fala, que naquel encontro apostaron definitivamente polo seu carácter nacionalista e deixaron atrás o rexionalismo.

Esta evolución queda tamén patente nos versos escritos por Ramón Cabanillas convertidos no himno "Pregaria" polo irmán Baldomir e interpretado en exclusiva para a exposición polo cuarteto Os Rebentos. Na mostra exhibirase ademais un dos cartóns postais nos que se difundiu a partitura e a letra, na que o poeta se referiu inicialmente a Galicia como "rexión", termo que cambiaría polo de "nación" nunha versión posterior. Outro documento sonoro creado para a ocasión permitirá escoitar a muiñeira para piano que Faustino Temes compuxo para o xornal galeguista Galicia. Diario de Vigo. A cabeceira galeguista, editada entre 1922 e 1926 e da que foi redactor xefe Roberto Blanco Torres, contou entre a súa nómina de colaboradores con distintos membros das Irmandades. A melodía escrita para o xornal serve de fondo musical á creación audiovisual que completa o percorrido.

Entidades colaboradoras
O proxecto expositivo de conmemoración do centenario das Irmandades da Fala organizado pola Real Academia Galega, a Deputación da Coruña e o Museo do Pobo Galego conta co apoio de catorce entidades colaboradoras: a Real Academia Galega de Belas Artes; as fundacións Penzol, Otero Pedrayo, Antón Losada Diéguez, Vicente Risco, Castelao, Alexandre Bóveda, Isla Couto, Antonio Fraguas, Galiza Sempre e Moncho Reboiras; o Museo de Pontevedra, o Departamento de Galego-Portugués da UDC e Galiza Cultura.

Ademais dos fondos cedidos para a ocasión pola RAG e o Museo do Pobo Galego, a maioría de entidades colaboradoras participan tamén na mostra como prestadoras. Esta homenaxe ás Irmandades amosará tamén documentos e pezas de arte cedidas tanto pola Fundación Barrié, o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento, o Museo Carlos Maside, o Museo de Belas Artes da Coruña, o Parlamento de Galicia e a Biblioteca Provincial da Coruña, como por particulares, algúns deles familiares de integrantes das Irmandades da Fala.

A exposición conta cunha colaboración especial das áreas de Cultura das deputacións de Lugo, Ourense e Pontevedra que permite a itinerancia nas cidades de Vigo, Pontevedra, Ourense e Lugo. Cómpre tamén mencionar o agradecemento á Fundación Barrié e ao Concello de Ferrol, que abrirá as portas do Centro Torrente Ballester para a mostra.