Este ano, dedicado á literatura tradicional, quero lembrar a Engracia Otero Salgado, bisavoa miña natural e veciña de Calvelo, onde se coñecía por “tía Gracia da Fonte”, falecida a mediados do século XX, persoa de excelente memoria que mantivo certas cántigas con trazos singulares.
Miña nai e miña tía, a través das que me chegou o seu legado, percibían algunhas cántigas da “abuela Gracia” como algo diferente ás moitas que se cantaban nos fiadeiros, quizais con certo enxebrismo particular, desde o punto de vista léxico, sintáctico e mesmo formal. Vallan como mostra Iste meu amor anda carrancudo e Oh, meu velo velo! (máis abaixo). Esta última entronca tematicamente coas cántigas medievais de Pero Meogo.
En Calvelo de Maceda, un dos lugares de transmisión do cancioneiro, eran os fiadeiros onde se cantaban acompañadas de pandeira. O verso máis empregado era o octosílabo en estrofa de catro versos. Velaquí unha mostra:
Esta casa caleada,
caleada de pemento,
que por moitos anos vivan
os señores que están dentro.
Canta, cuco, canta cuco
na rabela do arado;
as mozas de Vilarellos
todas che erguen o rabo.
Casar calquera se casa
e calquera é casado;
manter fillos e muller
reguíngalle á porca o rabo.
Chamáchesme pito cairo
porque nacín no xaneiro;
deixa vir o mes de maio,
que che hei cantar no poleiro.
Chégate a ela1, chégate a ela,
chégate a ela e dálle un bico;
se fora de min a ti,
xa lle tiña dado cinco.
Hainos de media polaina
e hainos de polaina inteira,
que presomen de bigote
con catro reás na carteira.
Inda che hei de botar unha,
inda che hei de botar outra;
inda che hei de botar unha,
que che ha de queimar a roupa.
Iste pandeiro que toco2
é de pelico de ovella;
onte pacía nas herbas,
hoxe toca que rabea.
Marica rifou co Chinto
na carballeira de baixo
porque lle quitou un toxo
que levaba no rofaixo.
O gaiteiro de Tioira
vai tocar a Santa Marta,
e no medio do camiño
estropéaselle a gaita.
Prinde, salgueiriño, prinde
beira da fonte pequena;
tamén os meus ollos prenden
na mirada dunha nena.
Ó subila e ó baixala
a costiña do Penedo,
ó subila e ó baixala,
perdín a cinta do pelo.
Oh, portugués rebelado,
criado na mala lei!3
Mataches noso señor4
na calle5 de Monterrei6.
Pasei pola túa porta
e mirei polo zorrollo
e a loba da túa nai
meteume un pau por un ollo.
Por eiquí vai un camiño,
por eiquí vai un carreiro,
por eiquí vai un camiño
prás portas do fiadeiro.
Teño un amor na ribeira,
teño un amor ribeirao;
teño un amor na ribeira
e outro en Rebordechao.
Se queres que o carro cante,
bótalle o eixe de bido,
as treitoiras de carballo
e os croucós de sanguviño.
Señor San Bertolameu,
feito de pau de amieiro,
irmao das miñas chanquiñas,
criado no meu lameiro.
Teño un amor na montaña,
teño un amor montañés;
teño un amor na montaña
e outro en Vilar de Astrés.
Teño unha espina cravada
no medio do corazón;
moito trato de arrancala,
tiro por ela, e non dou.
Que ma cravou unha nena;
miña nena, miña flor,
tu casácheste cun vello,
partíchesme o corazón.
Tocai esa pandareta,
fagueina resonear,
que, se vén ás miñas maos,
heina de faguer falar.
Todos somos da nosa terra,
todos somos de por alá,
todos somos afiadores,
todos sabemos afiar.
Tocai esa pandareta,
dádelle o golpe no medio,
pra que salian a bailar
os que están de parrafeo.
Ademais dos versos de oito sílabas tamén achamos de seis. Destas peciñas selecciono unha mostra:
Iste meu amor
anda carrancudo
porque non lle falo
veces a miúdo.
Se anda carrancudo,
deixalo andar;
veces a miúdo
non lle hei de falar.
Levántate, Maio,
que tanto durmiches;
pasou o inverno
e non o sentiches.
“Oh, meu velo, velo!”.
Ben cho dixen onte
que te non sentaras
na pedra da fonte.
“Oh, meu velo, velo!”.
Eu ben cho dicía,
rapaciña nova,
que te non quería7.
A miña burriña,
cando vai pró muiño,
vai enfariñada,
cheíña de frío;
cheíña de frío
e mais de xiada,
a miña burriña
sempre vai cargada.
–Señora María,
reprenda o seu galo,
que da miña pita
está enamorado.
–Dígalle á pitiña
que teña xuízo,
porque o meu galiño
faillo de capricho.
Díanos os reises,
anque sea pouco;
un touciño e medio
e a mitá do outro,
pesetas e pesos,
cadelas e cas,
copiñas de viño,
turrón8 e coñá.
Cantámosche os reises,
guedellos de cabra;
cantámosche os reises,
non nos deches nada.
Cantámosche os reises,
barbas de castrón;
cantámosche os reises,
non nos deches, non.
–De onde vindes nenas
que tanto cantais?9
–Vimos das Candelas
e imos pró San Brais
Xa non ten ferreñas,
ferreñas non ten,
xa non ten ferreñas
e mais toca ben.
Eh ru-ru...,
coa tranca no cu,
zapato bicado
na mora do cu!
Entre todas tamén salientan os rítmicos hendecasílabos, presentes incluso en expresións coloquiais como paparrapá, María pra feira!, paparrapá por aquela carreira!
Chinguilindiño matou a muller,
meteuna nun saco e levouna a vender.
Todos pensaban que era touciño
e era a muller de Chinguilindiño.
San Benitiño do Ollo Redondo,10
hei de ir alá, miña nai, se non morro
e hei de levar unha bota de viño
pra emborrachar ó San Benitiño.
Víndeme os bois e víndeme as vacas
e non me vendas a cunca das papas.
Víndeme as cuncas e mais o cunqueiro
e non me vendas o meu tabaqueiro.
Xa vén o tempo do tróupele-tróupele,
xa vén o tempo de troupelear,
xa vén o tempo de mazar o liño,
xa vén o tempo de o liño mazar.
Santa María, morreu miña tía.
Cando se enterra? Mañá polo día.
Cando cocía, faguíame un bolo
e, cando comía, comíamo todo.
Sete cuncas de papas de millo
unha vella comeu.
Rebentoulle o cordón do xustillo
de tanto que encheu.
Tiña fame, comeu outras sete
e mais recuncou.
Fixo coma un foguete no aire
“chis-pun!” e toupou.
Xamporentrelas, amigo das nenas;
tanto lle queren que mexa por elas.11
