José Luis Moure intervén na VII Festa da Palabra. Foto: Alberte Paz

Francisco Luis Bernárdez foi homenaxeado na VII Festa da Palabra, celebrada o pasado 18 de xullo en Esgueva (Madarnás, Carballiño). No acto participaron tanto José Luis Moure como o presidente da RAG, Xesús Alonso Montero, quen asinan dous capítulos do volume dedicado ao poeta, xornalista e diplomático. Esta monumental biografía colectiva foi deseñada e coordinada polo presidente do Centro PEN Galicia, Luís González Tosar, quen este mércores acompañou o profesor Moure nunha visita institucional ao Concello do Carballiño. O consistorio inicia así os trámites para declarar o presidente da AAL fillo adoptivo.

Como descubriu José Luis Moure a Francisco Luis Bernárdez?
Foi algo, como as cousas importantes, casual. Un día ocorréuseme retirar da Biblioteca de la Caja Nacional un libro seu. Sabía que era poeta e que se estudaba na secundaria.

E coñecía tamén as súas raíces galegas?
Non, non tiña idea. Ao ler a lapela souben que pasara uns anos en Galicia e que correspondía dalgún xeito coa intelectualidade galega, a pesar de que nós o coñeciamos como poeta arxentino. Algúns dos seus poemas aparecían en todas as antoloxías escolares.

Como os de 'La ciudad sin Laura'.
Si, de La ciudad sin Laura en particular, que foi o seu libro definitorio. O que eu retirara na biblioteca penso que era unha antoloxía. Lin de corrido uns cantos poemas que a min me gustaban particularmente ata que atopei Poema de las cuatro flechas, no que fai referencia ao momento en que el, indo en bicicleta, oe soar as campás da vila e di que queda atrás O Carballiño, que cantaba un reiseñor no Monte dos Corzos e que ía camiño de Dacón. Claro, fiquei sorprendidísimo!

Son lugares da zona da que procedía o seu pai.
Si, eran lugares que se repetían na miña familia. Eu nunca oíra mencionalos máis ca oralmente na casa,"A miña sorpresa lendo un dos seus poemas foi incrible. Nunca oíra mencionar O Carballiño, o Monte dos Corzos ou Dacón fóra da miña familia" porque o meu pai era desa zona. A miña sorpresa foi incrible. Fun correndo onda el e díxenlle: "¡Mirá, mirá qué lugares está mencionando este poeta!". E, claro, el quedou aínda máis abraiado. A partir dese momento empecei a interesarme por Bernárdez, coa expectativa de que algún día podería chegar a coñecelo.

E puido coñecelo en persoa?
Non. Seguín a ler moitas outras cousas del, souben que pasara parte da súa mocidade en Galicia, que intervira no movemento galeguista, que escribira en El Pueblo Gallego e Faro de Vigo. Por outra banda, un día atópome co Discurso encol do idioma galego, un texto en defensa da galeguidade, sobre todo lingüística e cultural, e en galego, idioma no que non sabía que tamén escribise. Daquela incorporeino definitivamente como alguén que pertencía ao meu mundo cultural amplo.

Alguén con quen ten moito en común.
Eu sempre digo que son esencialmente arxentino, porque non podería ser outra cousa, porque a miña cultura é arxentina e porque me formei en Arxentina. Pero son un produto clarísimo da inmigración galega instalada na Arxentina, con todo o bo e todo o malo que iso poida chegar a ter! (ri).

Que pegada galega coida que quedou nas letras arxetinas? No libro dedicado a Bernárdez, Armando Requeixo sinala que fai falta redescubrir a súa "matria Galicia" para devolvelo "máis grande e plural á súa patria Arxentina".
Se somos obxectivos e non queremos aternos só ao sentimental, a cultura galega está representada maioritariamente por un grupo enorme de inmigrantes con escasa instrución e un grupo moi reducido, coñecido, como sempre pasa cos intelectuais, por outro grupo moi reducido, e do que eu nunca tomei coñecemento. A miña familia non participaba na vida da colectividade nos centros rexionais, eu coñecín o do Carballiño cando xa era profesor da Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Buenos Aires e me convidaron a participar nunha actividade. Mantívenme alleo a iso e os ecos chegaron indirectamente, no caso de Bernárdez de maneira moi directa porque era un home de dúas culturas (…). Pero non quero ser inxusto: no Centro Galego de Buenos Aires existía e existe unha moi rica biblioteca, feita seguramente por intelectuais galegos que eu non coñecín (…). O outro foi un contacto lento, que fun adquirindo despois, lendo algunhas cousas de Castelao e, por suposto, as obras de Rosalía de Castro que había na miña casa e que comprara o meu pai.

O plan que a Academia Argentina de Letras comparte coa Real Academia Galega é dalgún xeito para vostede unha oportunidade de recuperar ese contacto coa pegada galega en Arxentina e co propio Bernárdez.
Si. O meu intento de reeencontrarme con Bernárdez das maneiras máis inesperadas interrómpese cando el falece, no ano 78, cando eu acababa de rematar a carreira de Letras e nin moito menos imaxinaba que ía chegar a ser o presidente da AAL, da que el formou parte. De modo que cando se me ofreceu participar no libro dedicado á súa figura fíxeno encantado, porque me achega a esa figura detrás da cal andara de novo.

Vostede afondou así na parte galega de Bernárdez, falemos tamén da arxentina.
É un autor relevante, pero foino moito máis. Talvez dúas cousas atentaron contra a súa permanencia, non na calidade, que é excepcional."Como aconteceu con algúns versos de Neruda, pasou a ser un clásico sen que a xente soubese quen era" Son anos de ruptura e, xa que logo, formalismos como os que tiña Bernárdez no tocante ás formas métricas e o seu acendrado catolicismo, que o acompañou ata o fin, reduciron na cultura contemporánea en moitos casos a súa situación de aceptación. Iso quizais foi o que aconteceu para que ficase, non digo nunha zona de sombra, nun segundo lugar. É difícil [hoxe] atopar poemas seus, malia que algúns, como Estar enamorado, foron coñecidos no seu momento por moita xente. Estaban nesas cartolinas que se venden nas estacións, de modo que no seu caso, como aconteceu con algúns versos de Neruda, pasou a ser un clásico sen que a xente soubese quen era, e sen que moitísimo menos se coñece a súa vinculación coa cultura galega.

Que lle parecen os textos de Bernárdez aos que tivo a oportunidade de volver agora?
Eu dediqueime inicialmente a ensinar o latín e logo á investigación na filoloxía medieval, así que as súas traducións dos himnos latinos Breviario Romano e as cantigas do Florilegio del Cancionero Vaticano foron para min coñecidas e admiradas, e crearon dalgún xeito outro vínculo de Bernárdez comigo. Agora volvín ler La ciudad sin Laura e o Discurso encol do idioma galego, refresquei os libros que fun arrombando e que pasaran ao olvido. Na AAL temos ademais a Antonio Requeni (autor dun capítulo no libro dedicado a Bernárdez), que é bo coñecedor da súa poesía, e poeta, e pode reflexionar mellor sobre ela.

Con que autor pensan continuar a RAG e a AAL a serie de estudos sobre creadores galego-arxentinos?
A relación coa RAG vén de empezar con Bernárdez, a figura ponte que está a unir as dúas culturas, e a nosa idea é continuar con González Carballo, realmente esquecido na nosa cultura,"A nosa idea é continuar a serie de autores galego-arxentinos con González Carballo" e tamén intimamente vencellado á cultura galega. Quen o coñeceron no seu momento pertencían a cenáculos literarios e poéticos moitos dos cales hoxe xa desapareceron. O propio Bernárdez foi amigo íntimo de Borges, de personaxes importantes como Mallea e Marechal, de feito el integrou ese grupo.

Vostede ten advertido que descré do panhispanismo inducido.
O panhispanismo non é algo que se poida determinar ou inducir. Iso sería empobrecelo e, ao meu xuízo, esa especie de prédica cotiá polo panhispanismo ten máis unha vontade ou fundamento económico ca lingüístico (…). Pouco ou nada debemos facer, o español non está en perigo, como ás veces se di, senón todo o contrario. É un idioma forte, un idioma que con todas as súas variedades non fai máis ca enriquecer un patrimonio común.

En Arxentina tamén teñen presenza varias linguas indíxenas. Cal é o seu estado de saúde? E motivo de preocupación da AAL?
Neste momento non é motivo de tratamento, que non de preocupación, porque en rigor non temos especialistas na Academia nelas. O problema das linguas indíxenas en América é moi complexo e heteroxéneo, non todas teñen un desenvolvemento común ou o mesmo número de falantes, e sofren tratamentos diferentes segundo os países e circunstancias históricas e xeográficas. Entendo que, como calquera lingua, as indíxenas deben ser respectadas, promovidas para que os falantes manteñan a identidade se así o desexan, non poden ser inducidas tampouco. Son profesor de historia da lingua e a historia proba que hai linguas que morren, o cal non quere dicir que un deba apresurar a súa morte, senón respectar a vontade das comunidades que as falan e facilitarlles todos os medios para mantelas, para que adquiran unha forma de normalización e de ortografía se así o desexan e para que se ensinen se así o desexan. É dicir, que se integren no patrimonio cultural común.

Vostede é experto en dialectoloxía. Como é o español de Arxentina desde ese punto de vista?
Non hai que esquecer que Arxentina tivo unha poboación procedente da rexión de Chile e, polo tanto, as provincias limítrofes adoitan ter algúns trazos lingüísticos que son propios do que chamamos o cuyano. Na zona do noroeste, a cultura derivada do que foi o Virreinato do Perú ten formas en moitos casos arcaicas moi ben mantidas. Temos tamén a parte guaranítica, na rexión de Corrientes e Misiones, e outra importante variedade é a rioplatense, que corresponde a Buenos Aires e tamén a Montevideo. Estes son dous centros difusores de norma, algo que non é un desexo senón unha realidade: as grandes capitais seguen sendo aquelas que terminan exportando certas normas e certos trazos que acaban sendo aceptados noutros lugares como os prestixiosos.

E conviven ben estas variedades?
Absolutamente ben porque non hai diferenzas entre elas. Presentan diferenzas de entoación, algunha de vocabulario, pero non outra cousa.