“Xenocidio”, Palabra do Ano 2025

A votación popular para a escolla da Palabra do Ano da campaña do Portal das Palabras, a web para a difusión do léxico galego promovida pola Real Academia Galega e a Fundación Barrié, concluíu coa elección de xenocidio. O neoloxismo foi creado por Raphaël Lemkin (1901-1959) e constitúe, en palabras do historiador galego Antonio Míguez Macho, un dos conceptos que cambiaron o mundo. O xurista polaco de orixe xudía, que conseguiu escapar da persecución nazi, dedicoulle toda unha vida co propósito de que se recoñecese a súa condición de crime contra a humanidade, e de que como tal se tipificase como un delito de persecución universal. Adoptado tras a II Guerra Mundial pola ONU na convención para a súa prevención e sanción, o termo volveu pronunciarse en múltiples ocasións nos últimos meses para sinalar as accións do estado de Israel na Franxa de Gaza. 

Xenocidio impúxose con máis de 4 de cada 10 votos emitidos, 2.948 dos case 7.200 rexistrados, adiantándose así a voz finalista vinculada a outro fenómeno de natureza ben distinta: foliada, expresión da alegría colectiva que significou a celebración das Letras Galegas das cantareiras, recoñecidas como Palabra do Ano 2024. Foliada acadou 1.315 votos, preto do 20 %, e o terceiro posto con 843 votos é para lume, palabra-crónica da vaga de incendios forestais do pasado verán. O cuarto ocúpao a palabra patrimonial comodín desfeita, proposta fronte a neoloxismos de previsible vida efémera que se multiplican para nomear involucións e desastres varios que sumou 834 votos. 

Na quinta posición aparece outra palabra de noso, loia (686 votos), que designa as loanzas enganosas ou aquilo que unha persoa presenta como verdadeiro sabendo que é falso. Este vocábulo adquire na actualidade, como a súa irmá loiada, a acepción neolóxica que se refire ás informacións falsas divulgadas a través de medios electrónicos, xeralmente co fin de desinformar. Por último, a sexta posición é para retrinco (564), homenaxe a Castelao neste seu ano. O Dicionario da Real Academia Galega indica que significa “cada un dos anacos que sobran dunha cousa despois de cortala, en especial dunha tea cando se vai confeccionar unha peza de roupa”, e tamén “espazo moi breve de tempo”; mais nesta época de reels e clips ben podería ser unha alternativa propia para nomearmos os triscos de realidade, verdadeira ou ficticia, que captan a nosa atención a través das pantallas.

Orixe do termo
A Palabra do Ano 2025 xenocidio fórmase a partir do grego xeno- ‘pobo’ e o sufixoide de orixe latina –cidio ‘matar’, seguindo a mesma fórmula ca homicidio, parricidio ou magnicidio. No caso da nosa lingua, xenocidio figuraba xa no Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (1988), a base da que partiu o actual Dicionario da Real Academia Galega. O concepto preciso que cuñou Lemkin inclúe o motivo do crime, fronte a outras expresións arredor das cales el mesmo reflexionou, como “asasinato de masas”, ou palabras como exterminio / exterminación, que o DRAG define como a “acción e efecto de exterminar”; masacre, “acción e resultado de matar un gran número de persoas ou animais”; e aniquilación / aniquilamento, “acción e efecto de aniquilar”, cando se ten a intención de “reducir ao nada, destruír por completo; abater física ou moralmente alguén”. 

Exterminio e exterminación proceden do verbo latino extermināre, literalmente ‘botar fóra da fronteira’, e que pasou a significar ‘arrincar’ e logo ‘eliminar’. O substantivo masculino masacre tómase do francés massacre, que procede á súa vez do francés antigo macecre ou macecle ‘carnicería’. O Dicionario da RAG dá como sinónimos en galego matanza e hecatombe, cultismo clásico que nos leva ao grego hekatómbē, o sacrificio de cen vítimas. Canto á aniquilación e aniquilamento, son voces derivadas sobre o verbo aniquilar que se orixina no baixo latín annichilare que, á súa vez, procede da voz nihil 'nada’.

Portal das Palabras e Ximnasio Léxico
A Real Academia Galega e a Fundación Barrié promoven a elección colectiva da Palabra do Ano como un xeito de resumir como se viviron os últimos doce meses, no bo ou no malo, mesmo como unha maneira de nos redimir daquilo que se quere deixar atrás, como sucedeu nesta edición. Pero desde a posta en marcha desta iniciativa tamén teñen gañado moitas voces que lle dan á campaña unha significación de esperanza e de aposto polo futuro, porque a lingua é un espello do que somos e do que queremos ser, do que nos ocupa e preocupa en cada momento individualmente e como sociedade. 

No ano 2024 a palabra elixida foi a mencionada cantareira, anticipándose ás Letras Galegas 2025 que a Real Academia Galega lles dedicou ás mulleres que crearon e transmitiron o cancioneiro popular galego. Nos anos anteriores as elixidas foron cibercarracho (2023), comadre (2022), tanxugueiras (2021), nós (2020), sentidiño (2019), deseucaliptización (2018), afouteza (2017), irmandade (2016) —coincidindo co centenario das Irmandades da Fala—, refuxiado, -a (2015) e corrupción (2014).

Alén do Portal das Palabras, a RAG e a Barrié colaboran en distintos proxectos para o estudo e a divulgación do léxico da lingua galega. A aplicación de xogos do Dicionario, o Ximnasio Léxico, dispoñible para dispositivos Android e iOS, é unha das últimas propostas.