Estudos e investigacións sobre Xosé María Álvarez Blázquez
BOLETÍN DA REAL ACADEMIA GALEGA
Romantismo europeo. Se ben pequenos, en Galicia hai moitos lagos e lagoas, e en tempos de Fernando Esquío había aínda moitos máis. Resulta tan raro que nun país coma o noso cuxa imaxinación ancestral sitúa unha cidade no fondo de cada lago (Valverde, Antioquía, Lucern) e onde hoxe os onomaticistas rexistran 18.908 compatriotas que levan o apelido Lago, algún tan ilustre como Lago González, e sen ter en conta os e as Lagoa, non exista practicamente poesía laquista tal como pon de relevo o noso Álvarez Blázquez para a Idade Media. Ora si, Xosé María sinala a profusión de fontes, ríos, augas mariñas e, con elas, dos elementos naturais, os vexetais, a paxarada e os animais que enchen de vida a poesía dos Cancioneiros, e así o noso autor continúa unha tradición crítica de valoración paisaxística da nosa cultura que inaugurara Filgueira (tamén Valverde, coma a cidade asolagada) no seu opúsculo A paisaxe no Cancioneiro da Vaticana. Miñas donas e meus señores: existe unha certa tendencia académica a enxergar a literatura galega medieval como un todo compacto e sen evolución. Tal visión plana dos Cancioneiros non adoita reparar en que estes son parte dunha literatura, nacional e europea, e en que esa literatura tan unha historia. Vexamos un caso. Na noite de finais do século XI, máis ben menos ca máis, viviu unha cantiguiña francesa moi elemental, inxenua e primitiva na que a Rapariga Eterna, de nome Aaliz, se ergue á alba, fai a súa toilette e corre en procura do amigo que a agarda onda a Clara Fontana dos Amores, non menos eterna: Belle Aaliz main se leva, / bein se vesti mieux se para. / À la fontaine est allée. E nese plan. Uns cen anos máis tarde (ou así) Pero Meogo retoma o tema popular, implícase na tradición dos Salmos (como fixo Meendiño), e converte o tópico do encontro erótico da mociña (a Rapariga Eterna nunca ten nome na lírica galega) que se vai encontrar co seu namorado na fonte ?que mana y corre? (lembren San Juan de la Cruz). Agora o símbolo do acto sexual son os cervos que toldan a auga. A maduración do tema convérteo en maxistral e o texto leva a sinatura dun autor. Levouse a louçana / levouse a velida, / vai lavar cabelos / na fontana fría / ... Passa seu amigo / que lhi ben quería / o cervo do monte / a augua volvía... Anos despois, don Denís, que é neto de Afonso o Sabio e que se sitúa na fin dunha historia literaria, recolle este tema ancestral e escribe a cántiga encantadora: Levantousse a velida, / levantouse alba, /e vai lavar camisas / eno alto. / Vailas lavar alba... Para rematar o poema: O vento lhas as levaba / ?levantouse alba? / Meteuse alba en saña / eno alto. / Vailas lavar alba. Logo da inocencia de Belle Aaliz, da poderosa plenitude de Pero Meogo, estes versiños preciosos de Don Denís amosan un manierismo e o encerramento dun ciclo literario de longa duración. E ben: Xosé María Álvarez Blázquez é consciente de o trobador Don Denís ser o marabilloso ciño que canta para todos nós antes de morrer a literatura trobadoresca galega. E escribe Xosé María este sombrío, solemne texto elexíaco:
Nos tempos de Don Denís xa a maré, outrora bruante, do nosos lirismo comezaba a devalar. Daquela, morreran os grandes mestres e os que arrodean o rei trobador son figuras de segunda orde no cadro total dos Cancioneiros. A perda dunha primacía era
165 Nº 369